نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری، گروه مشاوره، واحد خمینیشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، خمینیشهر، اصفهان، ایران.
2 استادیار، گروه مشاوره، واحد خمینیشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، خمینیشهر، اصفهان، ایران.
3 استادیار، گروه مشاوره، دانشکدۀ علوم انسانی، واحد خمینیشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، خمینیشهر، اصفهان، ایران.
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
This article is derived from research in the field of therapists' emotional experiences in the treatment session, with a mixed-methods and sequential exploratory approach (qualitative-quantitative), that is related to the quantitative phase of this study. This article reports the construction and validation of a relevant questionnaire. The primary purpose of this article was to create and validate a questionnaire on the emotional experiences of therapists, based on the five main factors identified in the qualitative phase (emotional abilities, emotions related to job burnout, emotions related to job challenges, emotions caused by the type of communication with clients, and the type of emotions experienced). The statistical population was all psychotherapists working in Isfahan City in 2022-2023. The sample size consisted of 235 psychotherapists. Data collection was done using the quota sampling method. Data analysis was carried out by the two methods of exploratory factor analysis and structural equation modeling with a partial least squares approach. The software used for data analysis was R 4.3.0, SPSS Statistics 26, and SmartPLS. The initially designed questionnaire consisted of 54 items. After performing preliminary data analysis, preliminary data verification, and exploratory factor analysis on the final data, the items reduced from 54 to 35. Based on univariate, bivariate, and multivariate outlier data analysis, six people were excluded from the samples. The final factorial structure included six factors of emotions related to job burnout (8 items), emotions related to job challenges (7 items), emotional abilities (5 items), type of emotions experienced (5 items), emotions caused by the type of communication with clients (7 items), and emotions caused by doubt and uncertainty (3 items). The analysis results of the variance-based structural equation modeling confirmed the hierarchical nature of the obtained factor structure. The distribution of scores for all factors was almost normal. The convergent validity, based on the correlation of scores from the therapists' emotional experiences, was 0.739 (P<0.001). Additionally, the reliability coefficients using the test-retest method were calculated for 32 therapists across two sessions with a two-week interval. These coefficients were above 0.70 for all subscales. Clinics and psychotherapy centers can use the validated questionnaire to diagnose the emotional experiences of therapists and their possible injuries.
Introduction
The emotional experiences of therapists are crucial for analyzing the quality of patient care. If therapists cannot manage their emotional reactions effectively, they are more likely to fail in providing effective services to their clients. It is generally believed that uncontrolled emotional behavior in therapists can negatively impact treatment outcomes (Gelso et al., 2002; Rossberg et al., 2008; Rossberg et al., 2010). A review of the literature shows that, among domestic studies, there is no one specifically focused on identifying the emotional experiences of therapists. In international studies, the topic of therapists' emotional reactions and the extraction of related factors have been analyzed using quantitative tools, such as emotional word checklists (Dahl et al., 2012; Lindqvist et al., 2017; Ulberg et al., 2013; Whyte et al., 1982). Since each society has unique cultural and social conditions that can lead therapists to different emotional experiences, it is essential to address this issue in the Iranian context. This article is derived from a mixed-methods study on the emotional experiences of therapists in Isfahan. Conducted using a mixed-methods approach and a sequential exploratory design, it focuses on the quantitative phase of the study. The qualitative phase, using thematic analysis, identified five main factors contributing to the emotional experiences of therapists in Isfahan. These five factors include emotional abilities, emotions related to job burnout, emotions related to job challenges, emotions caused by the type of communication with clients, and the type of emotions experienced. In the quantitative phase, efforts were made to validate the identified factor structure through the development of a questionnaire and the collection of quantitative data.
Method
The study employed a correlational and factor analysis method. The statistical population included all counselors and therapists working in licensed psychology centers in Isfahan, who were active between 2022-2023 and had a minimum of two-year work experience. Data were collected from winter 2022 to spring 2023. The sample size was determined to be at least 235 participants, based on the perspective of Hair et al. (2021). Statistical analyses were conducted at both descriptive and inferential levels. To test the hierarchical nature of the final factor model (the possibility of defining a second-order factor), confirmatory factor analysis (CFA) and partial least squares structural equation modeling (PLS-SEM) were employed. Cronbach's alpha coefficients, Composite reliability coefficients, and the Fornell-Larcker matrix were used to assess the validity and reliability of the factor measurements. Convergent validity was also assessed and confirmed using the anxiety scale. Reliability coefficients were estimated using the test-retest method and were found to be satisfactory for all factors.
Findings
The results of the exploratory factor analysis led to the identification of six main factors. These six extracted factors, based on the content and semantic similarity of the items, were as follows: emotions related to job burnout (Factor 1), emotions related to job challenges (Factor 2), emotional abilities (Factor 3), type of emotions experienced (Factor 4), emotions caused by the type of communication with clients (Factor 5), and emotions caused by doubt and uncertainty (Factor 6). Consequently, the final scale was defined with 35 items (after removing 19) and six factors. The factor loadings for all items were within an acceptable range and were statistically significant. Convergent validity was also confirmed, with the correlation between the scores from the therapist's emotional experiences scale and the anxiety scale calculated at 0.739. Furthermore, the reliability coefficient, calculated using the test-retest method, was found to be 0.878 for job burnout, 0.908 for job challenges, 0.769 for emotional abilities, 0.867 for experienced emotions, 0.917 for type of communication, 0.795 for doubt and uncertainty, and 0.922 for the overall therapist's emotional experiences scale.
Discussion and Conclusion
This study presents the first localized tool designed to measure therapists' emotional experiences. The identified factors for therapists' emotional experiences differ from the findings of previous studies. This tool is beneficial for identifying potential emotional vulnerabilities in therapists and can help prevent many negative outcomes in the therapeutic process. Additionally, the tool is useful for identifying necessary training areas for therapists. Moreover, it can aid in planning related to education, human resource development, and the formulation of relevant strategies by clinic and counseling center managers. It is also advisable for future research to analyze the results based on the therapeutic approach, therapist's work experience, field of activity, and type of client. To further validate the findings of this study, it is recommended that future researchers explore therapists' emotional experiences using qualitative methods in a larger sample. Additionally, conducting studies to identify therapists' emotional experiences from the client's perspective can further validate the results of this study.
کلیدواژهها [English]
هیجان،پ پدیدهای است که هر روز در برخورد تن و روان ملاحظه میشود. کوشش در راه مهار کردن واکنشهای هیجانی عملی ارزشمند، انسانی و اجتماعی است (پارسا، 1391، ص. 471). پاسخهای هیجانی درمانگر نسبت به بیمار و مشارکت شخصی درمانگر با بیماران در درمان بالینی برای اولین بار توسط فروید[1] شناسایی شدند و اهمیت آنها مورد تأکید قرار گرفت (Alcaro et al., 2020). هیجانهای درمانگر در طول درمان منعکسکنندۀ حالتهای احساسی و پویایی روابط درونی درمانگر هستند (Nissen-Lie et al., 2022). بیشتر رویکردهای رواندرمانی امروزی ارتباط بالینی واکنشهای هیجانی درمانگر را تشخیص و نقش اصلی در تعیین مسیر پیامدهای بالینی را به محیط بینالاذهانی هیجانی درمانگر و بیمار نسبت میدهند (Flückiger et al., 2018; Heinonen & Nissen-Lie, 2020). در برخی از مواقع، واکنش هیجانی رواندرمانگر مهمترین ابزار او برای درک بیمار و ایجاد رابطۀ دوسویه بین آنها محسوب میشود (Ulberg et al., 2013). شخصیت درمانگر، تاریخچۀ شخصی، پیشینۀ فرهنگی و اجتماعی و باورهای مذهبی یا سیاسی درمانگر، ناگزیر ماهیت و محتوای واکنشهای هیجانی او نسبت به ارتباطات و رفتار بیمار را شکل میدهند. علاوه بر این، باورها و طرحوارههای بیماریزای خودِ درمانگر نیز ممکن است بر پاسخهای هیجانی او تأثیر بگذارند. این عوامل میتوانند شدت و فراوانی برخی از هیجانها را افزایش دهند و جلوی ظهور برخی دیگر را بگیرند (Gazzillo et al., 2022). همچنین، ماهیت حرفۀ درمانگری نیز بر پیچیدگی این فرایند میافزاید. رواندرمانگران در فرایند کار درمان با مراجعان، معمولاً درگیر نقشهایی پیچیده و متنوع هستند. یک رواندرمانگر ممکن است در طول یک روز، در نقشهای مختلف، از جمله معلم، مدیر، پژوهشگر، درمانگر، میانجی، کارآفرین و مشاور بحران، ایفای نقش کند و گاهی اوقات، هر ساعت نقش خود را تغییر دهد. بسیاری از رواندرمانگران، پس از جلسهای همراه با هیجان شدید یا طاقتفرسا، بلافاصله در جلسهای دیگر و با بیماری دیگر کار خود را ادامه میدهند؛ بدون اینکه زمان لازم برای پردازش یا بازیابی قوای تحلیلرفته ناشی از تأثیر جلسۀ قبل را داشته باشند. از یک رواندرمانگر انتظار میرود نسبت به افراد و محیط حساسیت شدید داشته باد، برآوردن نیازهای دیگران را در اولویتی بالاتر نسبت به نیازهای خود قرار دهد و همچنین، توانایی خودداری از پاسخهای هیجانی در مواجهه با آسیبهای گزارششده را داشته باشد (O'Connor, 2001).
با وجود آنکه اثرات مثبت رواندرمانگری توسط پژوهشهایی بسیار مطالعه و تأیید شده است، تعدادی جالب توجه از بیماران نیز وجود دارند که پیامدهایی منفی را برای درمانگری گزارش میکنند که نشانههایی از بدتر شدن سلامت روان آنها پس از پایان درمان بودهاند (Flemotomos et al., 2021). استدلال شده است که جدای از ویژگیهای بیمار (Lambert et al., 1994)، عوامل مربوط به درمانگر (Saxon et al., 2017) نیز نقشی مهم در نتایج منفی ایفا میکنند. یکی از این عوامل پاسخهای هیجانی درمانگر است.
مدیریت هیجانهای درمانگران، به ویژه در پاسخ به بیمار، از ابتدای رواندرمانی یک نگرانی بوده است (Gazzillo et al., 2022). هیجانهای مثبت و منفی که درمانگر در مواجهه با مراجعان خود تجربه میکند، بر روند درمان تأثیرگذار هستند (Kaplowitz et al., 2011). همچنین، پژوهشها نشان دادهاند مدیریت هیجانهای خود توسط درمانگر بهشدت با نتیجۀ درمان مرتبط است (Lindqvist et al., 2017). هیجانهای کنترلنشدۀ درمانگر ممکن است پیگیری مشکلات مراجع را مختل کنند و اولویتبندی رسیدگی به آنها را تحت تأثیر قرار دهند (Kaplowitz et al., 2011). عدم توانایی رواندرمانگران در مدیریت هیجانهای خود ممکن است به تخلیۀ هیجانی آنها منجر شود و در نهایت، به بدتر شدن خدمات ارائهشده به مراجع بینجامد (Jordaan et al., 2007). در صورتی که درمانگران در مدیریت واکنشهای هیجانی خود توانمند نباشند، در معرض خطر ایجاد تعارضهای حلنشده در طول کار درمانی قرار میگیرند و به احتمال زیاد، در ارائۀ خدمات مؤثر به مراجع شکست میخورند. عموماً، اعتقاد بر این است که رفتار هیجانی کنترلنشدۀ درمانگر ممکن است نتایج درمان را تحت تأثیر قرار دهد (Gelso et al., 2002; Rossberg et al., 2008; Rossberg et al., 2010). هیجانهای منفی تحلیلنشدۀ درمانگران با اجتناب بالینی یا پرخاشگری آنها مرتبط هستند که به کنار گذاشتن مراقبت، شکست همدلی و انحلال یا تکهتکه شدن اتحاد درمانی با مراجعان منجر میشوند (Alfonso, 2023). به طور کلی، هیجانی که زندگی عادی فرد را مختل کند، نابههنجار تلقی میشود (خداپناهی، 1389، ص. 315). ابراز واکنشهای هیجانی، به صورت مدیریتنشده، علاوه بر آنکه کارکرد زیستی و اجتماعی ندارد، آسیبزننده نیز هست. عدم مدیریت صحیح هیجانها، ضمن آنکه ممکن است بر روابط اجتماعی افراد اثرات منفی بگذارد، همچنین، ممکن است سلامت جسمی و روانی آنها را نیز دچار اختلال کند و به رفتارهای نابههنجار و اختلالات روانی منجر شود (جلالی و همکاران، 1401). عدم کنترل هیجانهای درمانگران ممکن است با ایجاد سطوح بالای استرس و فرسودگی شغلی بر خود درمانگر تأثیر منفی بگذارد؛ در نتیجه، درمانگران ممکن است به مرخصی از کار نیاز داشته باشند و توانایی درمانی آنها کاهش یابد. هیجانهای مدیریتنشده، علاوه بر به همراه داشتن نتایج منفی برای رواندرمانگری، ممکن است باعث غم و اندوه، عصبانیت، بیخوابی و خستگی در درمانگران شوند و در صورت عدم مدیریت مؤثر، بر روابط شخصی آنها نیز تأثیر بگذارند (Scott, 2022).
با وجود آنکه درمانگران بالینی در موقعیتهای درمان با عواملی متعدد مواجه میشوند که ممکن است تنظیم هیجانهای آنها را مختل و واکنشهای هیجانی نامناسب را ایجاد کنند، از آنها انتظار میرود علاوه بر داشتن همدلی مناسب با مراجع، توانایی مهار پاسخهای هیجانی خود در مواجهه با آسیبهای گزارششده و موقعیتهای هیجانی قوی را داشته باشند (Jordaan et al., 2007). اگرچه اهمیت شایستگی درمانگر در کنترل هیجانها به طور گسترده شناخته شده است، پژوهشهای تجربی نظاممند در مقایسه با حجم عظیم ادبیات نظری در رابطه با این موضوع کم بودهاند؛ در نتیجه، ویژگیهایی که ممکن است زمینهساز اثربخشی متفاوت درمانگر در کنترل هیجانهای او باشند، عمدتاً ناشناخته هستند (Alcaro et al., 2020).
مطالعۀ پیشینه پژوهش مرتبط با موضوع نشان میدهد برخی از پژوهشها (Dahl et al., 2012; Lindqvist et al., 2017; Ulberg et al., 2013; Whyte et al., 1982) تلاش کردهاند پاسخهای هیجانی درمانگران نسبت به بیماران را با استفاده از چکلیستهای واژههای احساسی 30، 24، 48 و 58گویهای تحلیل و ارزیابی و عاملهای مرتبط با پاسخهای احساسی و هیجانی آنها را شناسایی کنند. مطالعههایی دیگر نیز (Berg & Lundh, 2022; Berg et al., 2019; Betan et al., 2005; Bhola & Mehrotra, 2021) از پرسشنامۀ پاسخ درمانگر برای این منظور استفاده کردهاند. پیشینۀ پژوهش مرتبط با موضوع نشان میدهد در پژوهشهای خارجی، شناسایی تجربههای هیجانی درمانگران با انجام تحلیل عاملی بر روی ابزارهای کمّی متداول (چکلیستهای واژههای احساسی و پرسشنامۀ پاسخ هیجانی درمانگر) انجام شده است؛ این درحالی است که تفاوتهای فرهنگی و اجتماعی جوامع مختلف بر ضرورت طراحی ابزار ویژۀ بومیشده برای هر جامعه تأکید میکنند. این مقاله برگرفته از پژوهشی ترکیبی در زمینۀ تجربههای هیجانی درمانگران شهر اصفهان است که با روش ترکیبی و رویکرد اکتشافی متوالی انجام شده است و به مرحلۀ کمّی این پژوهش مربوط میشود. نتایج مرحلۀ کیفی انجامشده با روش تحلیل مضمون به شناسایی پنج عامل اصلی برای تجربههای هیجانی درمانگران در شهر اصفهان منجر شده است. این پنج عامل شامل تواناییهای هیجانی، هیجانهای مرتبط با فرسودگی شغلی، هیجانهای مرتبط با چالشهای شغلی، هیجانهای ناشی از نوع ارتباط با مراجعان در اتاق درمان و هیجانهای تجربهشده بودهاند (نمودار 1). منظور از تواناییهای هیجانی مهارت درمانگران در کنترل هیجانهای خود در اتاق درمان و همچنین، خارج از اتاق درمان است. هیجانهای مرتبط با فرسودگی شغلی به معنای حالتی از خستگی جسمی، عاطفی و روانی درمانگر ناشی از شرایط طاقتفرسای هیجانی تجربهشده بودهاند. منظور از هیجانهای مرتبط با چالشهای شغلی موقعیتهای هیجانی دشوار در حرفهۀ درمانگری هستند که درمانگران در فرایند درمان با آنها مواجه میشوند. هیجانهای ناشی از نوع ارتباط با مراجعان در اتاق درمان به معنای هیجانهای تجربهشدۀ درمانگر در موقعیتهای دشوار درمانی برای برقراری ارتباط مؤثر درمانگر با مراجع هستند. نوع هیجانهای تجربهشده به هیجانهای منفی تجربهشدهۀ درمانگران در ارتباط با مراجع و در مسیر فرایند درمان اشاره دارد. ساخت و اعتباریابی پرسشنامۀ تجربههای هیجانی بر مبنای این پنج عامل در مرحله کمّی پژوهش انجام شده است که در این مقاله بررسی میشود.
نمودار 1. تجربههای هیجانی درمانگران در فرایند درمان
Chart 1. Emotional experiences of therapists in the treatment process
بدون شک، همۀ مشاوران و درمانگران به طرزی اجتنابناپذیر، نسبت به عدم کنترل هیجانهای خود آسیبپذیر هستند (Lee et al., 2023). با توجه به اهمیت آگاهی درمانگران نسبت به هیجانهای خود (Kaplowitz et al., 2011)، داشتن معیارهای روانسنجی قوی و کاربردی از فرآیندها و مهارتهای هیجانی ضروری است (Sloan & Kring, 2007). از طرف دیگر، گام اول در بهبود توانایی درمانگران در کنترل هیجانهای خود شناسایی این تجربههای هیجانی است. آگاهی نسبت به باورها، خواستهها، احساسات و خاطرات و تأمل در حالتهای ذهنی درمانگران ممکن است در توسعه، تشخیص و مدیریت هیجانهای آنها نقشی مهم ایفا کند (Bhola & Mehrotra, 2021). در مرحلۀ کیفی پژوهش دلاور و همکاران (1402)، این آگاهی نسبت به تجربههای هیجانی درمانگران حاصل شده است. در مرحلۀ کمّی، تلاش شده است تا با ساخت پرسشنامه و جمعآوری دادههای کمّی، ساختار عاملی شناساییشده اعتباریابی شود. نتایج این پژوهش میتواند برای درمانگران و مدیران مراکز و کلینیکهای رواندرمانی، ابزاری معتبر را برای شناسایی آسیبپذیری درمانگران از نظر تجربههای هیجانی آنها ارائه دهد. بر این اساس، این پژوهش به دنبال پاسخ دادن به پرسشهای زیر بود:
روش پژوهش
این مقاله برگرفته از بخشی از نتایج پژوهشی است که در زمینۀ تجربههای هیجانی درمانگران به روش ترکیبی با رویکرد اکتشافی متوالی (کیفی - کمّی) انجام شده است. روش پژوهش در مرحلۀ کمّی این پژوهش، به لحاظ معیار هدف از نوع کاربردی و به لحاظ روش گردآوری دادهها از نوع توصیفی و غیرآزمایشی بود. در میان انواع روشهای توصیفی، این پژوهش در گروه مطالعههای همبستگی و تحلیل عاملی قرار میگیرد. جامعۀ آماری شامل کلیۀ مشاوران و درمانگران شاغلی بود که در مراکز مشاوره و روانشناسی دارای مجوز فعالیت از بهزیستی (180 مرکز) و نظام روانشناسی (38 مرکز) در محدودۀ شهر اصفهان در بازۀ زمانی 2-1401 مشغول به فعالیت و دارای دستکم 2 سال سابقۀ کار بودند. مدرک تحصیلی آنها دستکم در سطح کارشناسی ارشد و در زیرمجموعههای روانشناسی، مشاوره و رواندرمانی بوده است و دستکم یک دورۀ کوتاهمدت به طول 24 ساعت برای درمان اختلالهای رفتاری و روانشناختی ویژه را گذرانده بودند. دادههای پژوهش طی زمستان سال 1401 تا بهار 1402 گردآوری شدهاند. تعداد دقیق اعضای جامعۀ آماری در دسترس نبوده است؛ اما تعداد آنها، بر اساس نظر کارشناسان سازمانهای مربوط شامل بهزیستی و نظام روانشناسی، بیش از 1100 نفر برآورد میشود.
به منظور برآورد حجم نمونه از خطوط راهنمای ارائهشده توسط هِر[2] و همکاران (2021) برای تحلیل عاملی استفاده شده است. دو خط راهنمای اصلی برآورد حجم نمونه برای تحلیل عاملی شامل معیارهای مطلق و معیارهای نسبی هستند. بر اساس معیارهای مطلق حجم نمونه در تحلیل عاملی، ضروری است که بیشتر از 100 واحد نمونه بر اساس معیار سهلگیرانه و بیشتر از 200 واحد بر مبنای معیار سختگیرانه مطالعه شوند. همچنین، بر مبنای معیارهای نسبی، خط راهنمای ارائهشده بیان میکند حداقل حجم نمونه باید نسبت 5 به 1 بهازای تعداد متغیرها یا گویههای شرکت دادهشده در تحلیل عاملی را رعایت کند. در این پژوهش، با توجه به اینکه 47 گویه در مرحلۀ نهایی پژوهش کمّی انتخاب و دادهها برای آنها گردآوری شدند، کمترین حجم نمونه برابر 235 (235 = 5 × 47) نفر تعیین شد؛ به این ترتیب، حجم نمونه در بخش کمّی مطالعه هر دو معیار مطلق (بیشتر از 200 واحد) و نسبی (حداقل حجم نمونۀ مساوی با پنجبرابر تعداد گویهها) را رعایت کرده است. در گردآوری دادهها، تلاش و دقتی زیاد به عمل آمد تا دادهها با کیفیت قابل قبول گردآوری شوند و مجموعۀ دادهها با افت حجم نمونه مواجه نشوند.
روشهای آماری در دو سطح توصیفی و استنباطی استفاده شدهاند. در سطح توصیفی، از شاخصهای معمول تمایل مرکزی و شاخصهای پراکندگی شامل میانگین و انحراف معیار و همچنین، توزیع مطلق و نسبی درمانگران مورد مطالعه استفاده شده است. بیشتر روشهای آماری استفادهشده در سطح استنباطی قرار داشتهاند. این روشها شامل استفاده از ضرایب همبستگی و معناداری آنها و تحلیل عاملی اکتشافی به منظور استخراج متغیرهای نهفته در گویههای تدوینشدۀ پژوهش (شامل برآورد بارهای عاملی و معناداری آنها، برآورد ویژهمقدارها و ارزیابی آنها بر اساس معیار کیزر[3] و رسم نمودار سنگریزه) بود. در این قسمت، از ضرایب آلفای کرونباخ و ضرایب قابلیت اعتماد ترکیبی و همچنین، ماتریس فورنل و لارکر برای ارزیابی اعتبار و قابلیت اعتماد اندازهگیری عاملها بهره گرفته شد. در ادامه، روایی همگرا با استفاده از مقیاس اضطراب بررسی شد. همچنین، ضریب پایایی با روش بازآزمایی محاسبه شد.
ابزار ساختهشدۀ اولیه شامل 53 گویه بود. صورتبندی جملههای آن بر اساس تحلیل مضمون انجامشده در مرحلۀ کیفی پژوهش انجام شده است. در مقیاس نهایی، پنج گویه شامل گویههای شمارۀ 21 تا 25 به صورت معکوس امتیازدهی میشوند. مصاحبهها در مرحلۀ کیفی، از 20 نفر از درمانگران شهر اصفهان انجام شدند. گویههای تدوینشده در ذیل پنج عامل فرعی یا خردهمقیاس اولیه ساخت داده شدند. طیف پاسخگویی پنجدرجهای (بهترتیب کاملاً موافقم، موافقم، نظری ندارم، مخالفم، کاملاً مخالفم) بوده است. خردهمقیاس هیجانهای ناشی از نوع ارتباط با مراجعان شامل 10 گویه، خردهمقیاس تواناییهای هیجانی شامل 10 گویه، خردهمقیاس هیجانهای مرتبط با چالشهای شغلی شامل 14 گویه، خردهمقیاس هیجانهای مرتبط با فرسودگی شغلی شامل 9 گویه و در نهایت، خردهمقیاس نوع هیجانهای تجربهشده شامل 10 گویه بود. گویهها و خردهمقیاسها اولیه و مقدماتی بودند و پس از انجام مطالعۀ مقدماتی، به منظور ارزیابی معیارهای اعتبار و قابلیت اعتماد آنها و در نهایت، پس از انجام تحلیل عاملی اکتشافی بر روی گویهها و ساختار عاملی نهفته در آنها، نهایی شدهاند.
به منظور شناسایی دورافتادهها یا پاسخگویانی که به طور غیرطبیعی متفاوت از دیگران پاسخ دادهاند، بر اساس معیارهای تعریفشده توسط هر و همکاران (2021)، این افراد در سه حالت تکمتغیره، دومتغیره و چندمتغیره شناسایی شدند؛ به این ترتیب، شش داده شامل کدهای 21، 95، 120، 146، 176 و 210 به عنوان دادههایی دورافتاده که میتوانند نتایج پژوهش را تحت تأثیر قرار دهند، از مجموعۀ دادهها حذف شدند؛ در نتیجه، در تحلیل نهایی دادهها، 229 پرسشنامه وارد شدند.
یافتهها
یکی دیگر از نکات مهمی که بر اساس الگوی هِر و همکاران (2021) به عنوان مقدمهای بر تحلیل عاملی باید بر آن تمرکز کرد، وجود روابط خطی معنادار بین معرفهایی است که برای یک عامل تعریف شدهاند. هرچند ممکن است روابط غیرخطی نیز در میان این معرفها مشاهده شوند، نباید این روابط آنچنان قوی باشند که پیوند خطی میان معرفها را غیرمعنادار کنند. شکل توزیع منفرد پنج عامل اولیه از تقارنی بالا برخوردار است و دادههایی مشاهده نمیشوند که به طور غیرعادی شکل توزیع را به سمت راست یا چپ متمایل کنند. همچنین، روابط خطی میان عاملها قوی و معنادار هستند. ضرایب همبستگی بهدستآمده معنادار هستند (p < 0.001)؛ به این ترتیب، معیارهای کمّی حداقلی برای تعریف یک مقیاس در سطح انتزاع بالاتر که متشکل از پنج مؤلفه یا خردهمقیاس باشد، فراهم هستند. کدهای ZEE_1 تا ZEE_5 بهترتیب نمایندۀ خردهمقیاسهای هیجانهای ناشی از نوع ارتباط با مراجعان، تواناییهای هیجانی، هیجانهای مرتبط با چالشهای شغلی، هیجانهای مرتبط با فرسودگی شغلی و نوع هیجانهای تجربهشده هستند.
تحلیلهای انجامشده بر روی ماتریسهای همبستگی، به عنوان مقدمهای بر تحلیل عاملی اکتشافی، نشان دادند دادههای گردآوریشده برای 47 گویۀ مورد مطالعه از الگویی پیروی میکنند که دستکم میتوان یک عامل را از آنها استخراج کرد. آزمون بارتلت[4] با مقایسۀ ماتریس همبستگی برای 47 گویۀ تدوینشده در پرسشنامۀ حاصل از پژوهش کیفی و بخش مقدماتی کمّی با یک ماتریس صفر حاکی از وجود تفاوت معنادار آنها است (Sig < 0.05). همچنین، معیار KMO[5] برابر 856/0، با توجه به نقطۀ برش 70/0، حاکی از آن است که دستکم یک عامل معنادار به لحاظ آماری در دادهها نهفته است.
مهمترین نتایج حاصل از اطلاعات ارائهشده در نمودار (2) و جدول (1) نشان داد بر اساس معیار کیزر، به لحاظ آماری، تا یازده عامل قابل استخراج هستند. به عبارت دیگر، 11 عامل (با ترکیب و وزنی متفاوت از گویهها) توان تبیین بیشتر از 1 واحد واریانس را دارا هستند. بر اساس معیار شکست در نمودار سنگریزه، نیز شش عامل قابل استخراج هستند. کاهش مقدار ویژه از مقدار 24/3 در عامل ششم به مقدار 75/1 در عامل هفتم نشان میدهد شش عامل اول توانی بسیار بالا در تبیین واریانس موجود در دادهها را دارا هستند؛ به نحوی که 30/52 درصد از کل واریانس موجود در دادهها با استفاده از شش عامل اول تبیین میشود و پنج عامل بعدی، با ویژهمقدارهایی از 21/1 تا 75/1، فقط میتوانند 81/15 درصد (تفاوت دو مقدار 11/68 و 30/52) از واریانس باقیمانده در دادهها را تبیین کنند؛ به این ترتیب، شش عامل استخراج شدند.
نمودار 2. نمودار سنگریزه برای نمایش عاملهای استخراجشده و مقدار ویژۀ آنها
Chart 2. Scree Plot to show the extracted factors and their eigenvalues
جدول 1: ویژهمقدارها و درصدهای واریانس تبیینشده برای عاملهای استخراج پس از چرخش عاملی
Table 1: Eigenvalues and explained variance percentages for extraction factors after factor rotation
|
مؤلفه |
مقدار |
درصد واریانس |
درصد تجمعی |
|
1 |
43/12 |
43/12 |
|
|
2 |
45/4 |
46/9 |
90/21 |
|
3 |
92/3 |
35/8 |
25/30 |
|
4 |
61/3 |
68/7 |
93/37 |
|
5 |
50/3 |
46/7 |
39/45 |
|
6 |
24/3 |
90/6 |
30/52 |
ساختار عاملی نهایی
با توجه به نتایج حاصل از تحلیل عاملی اکتشافی، ساختار عاملی نهایی به شرح جدول (2) به دست آمد (پاسخ به پرسشهای دوم و سوم پژوهش). بر این اساس، شش عامل استخراجشده بر مبنای محتوا و شباهت معنایی گویهها بهترتیب شامل هیجانهای مرتبط با فرسودگی شغلی به عنوان عامل شمارۀ یک، هیجانهای مرتبط با چالشهای شغلی به عنوان عامل شمارۀ دو، تواناییهای هیجانی به عنوان عامل شمارۀ سه، نوع هیجانهای تجربهشده به عنوان عامل شمارۀ چهار، هیجانهای ناشی از نوع ارتباط به عنوان عامل شمارۀ پنج و هیجانهای ناشی از تردید و نااطمینانی به عنوان عامل شمارۀ شش میشوند.
به این ترتیب، مقیاس نهایی شامل 35 گویه (پس از حذف 19 گویه) و ش عامل تعریف شده است. بارهای عاملی برای کلیۀ گویهها در دامنۀ قابل قبول قرار دارند و به لحاظ آماری معنادار هستند. توزیع نمونۀ مورد مطالعه نشان داد مجموع نمرۀ حاصل از مقیاس و خردهمقیاسهای ششگانۀ آن توزیعهای بهدستآمده نزدیک به توزیع نرمال است؛ هرچند در رابطه با خردهمقیاس هیجانهای مرتبط با فرسودگی شغلی، اندکی کجی مثبت مشاهده میشود.
عاملهای تعریفشده در ادامه آورده شدهاند. نتایج برحسب نمرههای عاملی (وزندهی بر مبنای بار عاملی) و برحسب مجموع نمره (وزن برابر به هر یک از گویهها) بیان خواهد شد و همبستگی بین دو شیوۀ نمرهدهی بررسی خواهد شد. همچنین، مشخص خواهد شد آیا امکان محاسبۀ نمرۀ عاملی یا مجموع نمره برای یک عامل در مرتبۀ دوم به عنوان تجربههای هیجانی درمانگر وجود خواهد داشت یا خیر.
جدول 2: ساختار عاملی نهایی برای تحلیل عاملی اکتشافی شامل ش عامل و 35 گویه
Table 2: Final factor structure for exploratory factor analysis including six factors and thirty-five items
|
عامل |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
|
گویه |
هیجانهای مرتبط با فرسودگی شغلی |
هیجانهای مرتبط با چالشهای شغلی |
تواناییهای هیجانی |
نوع هیجانهای تجربهشده |
هیجانهای ناشی از نوع ارتباط |
هیجانهای ناشی از تردید و نااطمینانی |
|
1 |
636/0 |
|
|
|
|
|
|
2 |
813/0 |
|
|
|
|
|
|
3 |
760/0 |
|
|
|
|
|
|
4 |
759/0 |
|
|
|
|
|
|
5 |
652/0 |
|
|
|
|
|
|
6 |
553/0 |
|
|
|
|
|
|
7 |
811/0 |
|
|
|
|
|
|
8 |
852/0 |
|
|
|
|
|
|
9 |
|
593/0 |
|
|
|
|
|
10 |
|
678/0 |
|
|
|
|
|
11 |
|
589/0 |
|
|
|
|
|
12 |
|
665/0 |
|
|
|
|
|
13 |
|
669/0 |
|
|
|
|
|
14 |
|
662/0 |
|
|
|
|
|
15 |
|
650/0 |
|
|
|
|
|
16 |
|
|
688/0 |
|
|
|
|
17 |
|
|
776/0 |
|
|
|
|
18 |
|
|
757/0 |
|
|
|
|
19 |
|
|
732/0 |
|
|
|
|
20 |
|
|
749/0 |
|
|
|
|
21 |
|
|
|
713/0 |
|
|
|
22 |
|
|
|
595/0 |
|
|
|
23 |
|
|
|
784/0 |
|
|
|
24 |
|
|
|
826/0 |
|
|
|
25 |
|
|
|
795/0 |
|
|
|
26 |
|
|
|
|
697/0 |
|
|
27 |
|
|
|
|
523/0 |
|
|
28 |
|
|
|
|
689/0 |
|
|
29 |
|
|
|
|
656/0 |
|
|
30 |
|
|
|
|
721/0 |
|
|
31 |
|
|
|
|
542/0 |
|
|
32 |
|
|
|
|
619/0 |
|
|
33 |
|
|
|
|
|
738/0 |
|
34 |
|
|
|
|
|
728/0 |
|
35 |
|
|
|
|
|
746/0 |
صورتبندی خردهمقیاسها برای گویههایی که در مرحلۀ نهایی تحلیل عاملی اکتشافی در تعریف عاملها مشارکت داشتهاند، در جدول (2) گزارش شده است (پاسخ به پرسشهای دوم و سوم پژوهش).
به منظور بررسی روایی همگرا از مقیاس اضطراب استفاده شد. بررسی ادبیات پژوهش نظری و تجربی (Cohen, 1952; Hayes & Gelso, 1991; Yulis & Kieser, 1968) نشان میدهد اضطراب به عنوان مؤلفهای مهم در عدم توانایی در کنترل هیجانهای درمانگر محسوب میشود. در پژوهش هایس و گسلو[6] (1991)، ارتباط مثبت بین اضطراب وضعیتی و رفتار انتقال متقابل در میان کارآموزان درمانگر تأیید شده است. تحلیل دادهها نشان داد روایی همگرا نیز بر مبنای همبستگی نمرههای حاصل از مقیاس تجربههای هیجانی درمانگران با مقیاس اضطراب به مقدار 739/0 (P < 0.001) به دست آمد.
ضریب پایایی با روش بازآزمایی بر اساس دادههای گردآوریشده برای 32 نفر از درمانگران در دو نوبت و با فاصلۀ زمانی دو هفته به دست آمد (در مرحلۀ اول، 35 نفر مطالعه شدند و در مرحلۀ دوم، 3 نفر از آنان در دسترس نبودند). مقدار ضریب، بهترتیب برای خردهمقیاسهای هیجانهای مرتبط با فرسودگی شغلی برابر 878/0، هیجانهای مرتبط با چالشهای شغلی برابر 908/0، تواناییهای هیجانی برابر 769/0، نوع هیجانهای تجربهشده برابر 867/0، هیجانهای ناشی از نوع ارتباط برابر 917/0، هیجانهای ناشی از تردید و نااطمینانی برابر 795/0 و در مجموع، برای مقیاس تجربههای هیجانی درمانگران برابر 922/0 به دست آمد.
نمرههای هنجار و رتبههای درصدی
به منظور تدوین نمرههای هنجار و تعیین رتبههای درصدی، در ابتدا، ضرایب همبستگی دونقطهای رشتهای بین جنس و سابقۀ فعالیت دانشگاهی از یک سو و نمرههای حاصل از مقیاس تجربههای هیجانی درمانگر و ابعاد آن از سوی دیگر محاسبه شدند تا مشخص شود آیا همبستگی معناداری بین آنها وجود دارد یا خیر و ضروتی برای تدوین این جدول بهتفکیک وجود دارد یا خیر (جدول 3). در انجام محاسبهها، به دو گروه مرد و زن بهترتیب کد صفر و یک اختصاص یافت. همچنین، به دو گروه بدون سابقه و دارای سابقۀ فعالیت دانشگاهی کد صفر و یک اختصاص یافت. نتایج بهدستآمده نشان میدهد ضرایب همبستگی بهدستآمده برای تجربههای هیجانی درمانگر و مؤلفههای آن با جنسیت درمانگر و همچنین، سابقۀ فعالیت دانشگاهی فاقد تفاوت معنادار هستند؛ به این ترتیب، جدول نمرههای هنجار برای کل و بدون تفکیک برحسب جنس و سابقه تدوین شد.
جدول 3: ضرایب همبستگی دورشتهای اسپیرمن بین جنس و سابقۀ فعالیت دانشگاهی با تجربههای هیجانی درمانگر و مؤلفههای آن
Table 3: Spearman biserial coefficients between sex and academic work experience with the therapist's emotional experience and its components
|
|
تجربههای هیجانی درمانگر |
هیجانهای مرتبط با فرسودگی شغلی |
هیجانهای مرتبط با چالشهای شغلی |
توانایی هیجانی |
نوع هیجانهای تجربهشده |
هیجانهای ناشی از نوع ارتباط |
هیجانهای ناشی از تردید و نااطمینانی |
|
جنس |
026/0rpb = 700/0 P = |
070/0 rpb = 292/0 P = |
008/- rpb = 904/0 P = |
021/0 rpb = 748/0 P = |
127/- rpb = 055/0 P = |
043/- rpb = 515/0 P = |
039/- rpb = 554/0 P = |
|
سابقه |
000/0 rpb = 999/0P = |
105/0 rpb = 113/0 P = |
005/- rpb = 941/0 P = |
062/0 rpb = 353/0 P = |
010/0 rpb = 886/0 P = |
094/- rpb = 157/0 P = |
014/0 rpb = 836/0 P = |
در جدول (4)، بر مبنای روش فراوانی تراکمی کمتر از اعداد میانی و تبدیل نمرهها به رتبۀ درصدی و همچنین، محاسبۀ نمرههای استاندارد Z (با میانگین صفر و انحراف معیار صفر) و همچنین، نمرههای استاندارد T (با میانگین 50 و انحراف معیار 10)، اطلاعات لازم برای تفسیر نمرههای حاصل از مقیاس تجربههای هیجانی درمانگر فراهم شد (پاسخ به پرسش ششم پژوهش). لازم است تأکید شود نمرۀ کمتر برای درمانگران از مقیاس تجربههای هیجانی مطلوبتر تفسیر میشود.
جدول 4: نمرههای هنجار برای سنجش تجربههای هیجانی درمانگر
Table 4: Norm scores for measuring the therapist's emotional experiences
|
شاخص آماری طبقات |
فراوانی |
درصد تراکمی |
فراوانی تراکمی زیرعدد میانی |
رتبۀ درصدی |
نمرۀ Z |
نمرۀ T |
|
35-44 |
2 |
9/0 |
2 |
87/0 |
82/2- |
8/21 |
|
45-54 |
4 |
6/2 |
4 |
75/1 |
26/2- |
4/27 |
|
55-64 |
5 |
8/4 |
7 |
06/3 |
66/1- |
4/33 |
|
65-74 |
24 |
3/15 |
17 |
42/7 |
11/1- |
9/38 |
|
75-84 |
61 |
9/41 |
58 |
33/25 |
59/- |
1/44 |
|
85-94 |
44 |
1/61 |
122 |
27/53 |
11/- |
9/48 |
|
95-104 |
43 |
9/79 |
157 |
56/65 |
54/0 |
4/55 |
|
105-114 |
26 |
3/91 |
197 |
03/86 |
07/1 |
7/60 |
|
115-124 |
9 |
2/95 |
213 |
01/93 |
65/1 |
5/66 |
|
125-135 |
11 |
100 |
223 |
38/97 |
21/2 |
1/72 |
بحث و نتیجهگیری
این مقاله برگرفته از نتایج پژوهش انجامشده توسط دلاور و همکاران (1402) است که به روش ترکیبی و با رویکرد اکتشافی متوالی (کیفی - کمّی) انجام شده است. در مرحلۀ اول پژوهش، با روش کیفی تحلیل مضمون، تجربههای هیجانی درمانگران در قالب 5 عامل اصلی مشتمل بر تواناییهای هیجانی، هیجانهای ناشی از نوع ارتباط با مراجعان، هیجانهای مرتبط با فرسودگی شغلی، هیجانهای مرتبط با چالشهای شغلی و نوع هیجانهای تجربهشده، مفهومسازی شده بودند. در مرحلۀ کمّی که موضوع مقالۀ حاضر است، پرسشنامۀ مبتنی بر این هیجانهای تجربهشده ساخت و اعتباریابی شد. نتایج انجام مطالعۀ مقدماتی، وارسی اولیه و کنترل کیفیت دادهها (دورافتادهها و تحلیل ماتریس همبستگی) و در نهایت، انجام تحلیل عاملی اکتشافی بر روی دادهها، به پرسشنامۀ مشتمل بر 35 گویه و شناسایی ساختار عاملی نهایی شامل شش عامل هیجانهای مرتبط با فرسودگی شغلی، هیجانهای مرتبط با چالشهای شغلی، تواناییهای هیجانی، نوع هیجانهای تجربهشده، هیجانهای ناشی از نوع ارتباط با مراجعان و هیجانهای ناشی از تردید و نااطمینانی منجر شد. در ادامه، ساختار سلسلهمراتبی یا مدل عاملی مرتبۀ دوم برای مقیاس اصلی «تجربههای هیجانی درمانگر» که شش عامل فرعی بر روی آن بارگذاری شدند و 35 گویه نیز در مرتبۀ دوم بر روی شش عامل به عنوان خردهمقیاسهای تجربههای هیجانی درمانگر بارگذاری شدند، تأیید شد. گفتنی است، بر اساس تحلیلهای تکمتغیره، دومتغیره و چندمتغیرۀ دادههای دورافتاده در مرحلۀ مقدماتی، شش واحد از نمونههای مورد مطالعه حذف شدند. به منظور بررسی روایی ابزار ساختهشده، روایی همگرا محاسبه شد و به منظور بررسی پایایی، ضرایب پایایی با روش بازآزمایی محاسبه شدند. با توجه به وجود رابطۀ مثبت بین اضطراب و عدم کنترل هیجانهای درمانگران بر اساس ادبیات موضوع، روایی همگرا با مقیاس اضطراب محاسبه و تأیید شد. همچنین، مقادیر ضرایب پایایی با روش بازآزمایی برای همۀ خردهمقیاسهای تجربههای هیجانی درمانگران مطلوب بودند.
به منظور مقایسۀ نتایج این پژوهش با پژوهشهای پیشین، در میان پژوهشهای داخلی، مطالعهای وجود ندارد که این موضوع را بررسی کرده باشد. در میان پژوهشهای خارجی، نیز موضوع واکنشهای هیجانی درمانگران و استخراج عوامل مرتبط با آن، با استفاده از ابزارهای کمّی سنجش شده است. در برخی از پژوهشها، پاسخهای هیجانی درمانگران نسبت به بیماران با استفاده از چکلیستهای واژههای احساسی 30، 24، 48 و 58گویهای تحلیل و ارزیابی شده و تلاش شده است تا عاملهای مرتبط با پاسخهای احساسی با استفاده از تحلیل عاملی اکتشافی شناسایی شوند. برای مثال، وایت[7] و همکاران (1982) با بررسی احساسات درمانگران با استفاده از استفاده از چکلیست 30 واژه و انجام تحلیل عاملی اکتشافی، به عاملهای پاسخ نقش، پاسخ تشخیصی، پاسخ شخصیت و پاسخ تعارض دست یافتند. دال[8] و همکاران (2012) با انجام تحلیل عاملی بر روی چکلیست 58 واژۀ احساسی، چهار عامل بالینی معنادار به نامهای اعتمادبهنفس، ناکافی، والدینی و بیتفاوت را شناسایی کردهاند. اولبرگ[9] و همکاران (2013) با استفاده از چکلیست 24 واژه، به چهار عامل بالینی معنادار شامل باعتمادبهنفس، ناکافی، بیتفاوت و خنثی دست یافتند. لیندکویس[10] و همکاران (2017) نیز از چکلیست 24 واژه به همین منظور استفاده و چهار ساختار عاملی با عناوین درگیر، ناکافی، آرام و جابهجاشده را استخراج کردهاند. بتان[11] و همکاران (2005) با تحلیل احساسات رواندرمانگران با استفاده از پرسشنامۀ پاسخ درمانگر، هشت عامل مرتبط با واکنشهای هیجانی درمانگران شامل غرقشده/بینظم، درمانده/ناکافی، مثبت، خاص/بیشازحد درگیر، جنسی، بیتفاوت، والدینی/محافظ و مورد انتقاد/مورد بدرفتاری را شناسایی کردند. تنزیلی[12] و همکاران (2016) با استفاده از همین پرسشنامه، در نهایت، به نه عامل متقابل و متمایز شامل درمانده/ناکافی، غرقشده/بینظم، مثبت/رضایتبخش، خصمانه/عصبانی، موردا نتقاد/بیارزششده، والدین/محافظتکننده، خاص/بیشازحد درگیر، جنسی و بیتفاوت دست یافتند. سبرگ[13] و همکاران (2019) نیز با انجام پژوهشی مشابه، در نهایت، به هفت عامل متمایز شامل درمانده/ناکافی، غرقشده/بینظم، متخاصم/عصبانی، والدینی/محافظتکننده، بیتفاوت، خاص/بیشازحد درگیر و جنسی دست یافتند. بهولا و مهروترا[14] (2021)، در پژوهشی مشابه، ابعاد مثبت/راضیکننده، والدین/محافظتکننده و درمانده/ناکافی را استخراج کردهاند. برگ و لوند[15] (2022) نیز در همین راستا، شش گروه درمانگر متمایز از نظر واکنشهای هیجانی شامل بیشازحد درگیر، بدون درگیری، شدت کم انتقال متقابل، شدت زیاد در انتقال متقابل، والدینی و انتقال متقابل جنسی را شناسایی کردهاند؛ این درحالی است که نتایج پژوهش حاضر شش عامل اصلی برای تجربههای هیجانی درمانگران در شهر اصفهان، شامل تواناییهای هیجانی، هیجانهای مرتبط با فرسودگی شغلی، هیجانهای مرتبط با چالشهای شغلی، هیجانهای ناشی از نوع ارتباط با مراجعان در اتاق درمان، نوع هیجانهای تجربهشده و هیجانهای ناشی از تردید و نااطمینانی را شناسایی کرده است که از نتایج پژوهشهای بیانشده متمایز است.
با توجه به اهمیت تجربههای هیجانی درمانگران، به ویژه هنگام درمان مراجعان، نتایج این پژوهش میتواند در شناسایی آسیبهای احتمالی درمانگران نقشی مهم ایفا کند. از آنجا که عدم توانایی درمانگران در کنترل هیجانهای خود ممکن است بر روند درمان مراجعان تأثیر منفی و گاهاً جبرانناپذیر داشته باشد، وجود ابزاری استاندارد که بتواند آسیبهای احتمالی درمانگران را از منظر هیجانهای تجربهشدۀ آنها شناسایی کند، بسیار ضروری است. نتایج این پژوهش این ابزار استاندارد را ساخت و اعتباریابی کرده است و آن را به عنوان اولین ابزار بومیشدۀ سنجش هیجانهای تجربهشدۀ درمانگران، در اختیار متولیان امر قرار داده است. بدیهی است، آگاهی درمانگران و همچنین، مسئولان کلینیکها و مراکز رواندرمانی پیش از ورود این افراد به حوزۀ درمان میتواند به شناسایی آسیبهای هیجانی احتمالی درمانگران منجر شود و از بسیاری از پیامدهای منفی در روند درمان جلوگیری کند. از طرف دیگر، این ابزار میتواند به منظور شناسایی زمینههای آموزشی مورد نیاز و ضروری برای درمانگران استفاده شود. با استفاده از ابزار تجربههای هیجانی درمانگران، نقاط آسیب درمانگران از نظر کنترل هیجانها یا زمینههای نیازمند بهبود آنان شناسایی شدهاند و بر اساس آنها، برنامهریزیهای مرتبط با آموزش و توسعۀ منابع انسانی و تدوین راهبردهای مرتبط توسط مدیران کلینیکها و مراکز مشاوره انجام میشوند.
این پژوهش ممکن است به عنوان یک نقطۀ آغاز برای انجام پژوهشهای کمّی، با استفاده از پرسشنامۀ تجربههای هیجانی درمانگران به شمار رود؛ هرچند برای تعمیمپذیری و اعتباریابی نتایج این پژوهش به انجام پژوهشهای مرتبط نیازمند است. از آنجا که جامعۀ آماری پژوهش درمانگران شهر اصفهان بوده است، لازم است تعمیمپذیری نتایج با احتیاط انجام شود. همچنین، مناسب است نتایج پژوهشهای بیشتر در این باره برحسب رویکرد درمانی، سابقۀ کار درمانگر، حطیۀ فعالیت و نوع مراجع تحلیل شود؛ موضوعی که میتوان آن را از محدویتهای پژوهش حاضر دانست. برای اعتباریابی بیشتر نتایج این پژوهش، پیشنهاد میشود پژوهشگران آتی به شناسایی تجربههای هیجانی درمانگران با استفاده از روشهای کیفی در جامعۀ آماری بزرگتر اقدام کنند. همچنین، انجام پژوهشهایی برای شناسایی تجربههای هیجانی درمانگران از دیدگاه مراجعان ممکن است اعتباریابی بیشتر نتایج این پژوهش را نتیجه دهد.
[1] Freud
[2] Hair
[3] Kaiser
[4] Bartlett
[5] Kaiser-Meyer-Olkin
[6] Hayes & Gelso
[7] Whyte
[8] Dahl
[9] Ulberg
[10] Lindqvist
[11] Betan
[12] Tanzilli
[13] Berg
[14] Bhola & Mehrotra
[15] Lundh
)