نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 کارشناسی ارشد روانشناسی تربیتی، گروه روانشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه کاشان، ایران
2 استادیار روانشناسی تربیتی، گروه روانشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه کاشان، ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
The purpose of this study was to identify and validate anxiety symptoms in the family drawing test of 4–6-year-old children. In this study, content analysis and post-event research method were used. The statistical population included children of 4-6 years old from kindergartens in Kashan city. To select a sample, the cluster sampling method was used. In order to screen children with anxiety, a total of 128 parents completed the parent version of the Spence Preschool Anxiety Test. Thirty-nine children with anxiety were randomly assigned to the experimental group and 39 children without anxiety symptoms were randomly assigned to the control group. At the first stage of the research, based on the theoretical review of literature and the opinion of experts, a total of 34 signs of anxiety in children's drawings were grouped in two categories: the general structure of the drawing (20 signs) and the drawing of a person (14 signs). At the second stage, the family drawing test was taken from children of both the experimental and control groups, and the drawn pictures were analyzed using the checklist made by the researcher to assess the symptoms of anxiety. The findings of the study showed that in the family drawings drawn by children, between the experimental group (children with anxiety) and the control group (children without anxiety), there was a difference in meaning in 16 signs in the general structure of the drawing and 13 signs in the drawing of a person. The results of this study show that children's drawings can be used as a tool to screen children's anxiety along with other diagnostic methods and tools.
Introduction
Anxiety disorder is known as one of the common problems in childhood which hinders children's ability to behave normally (Azham & Janon, 2021). Painting as a projection tool can give psychologists information about children’s inner and outer world and their understanding of their families (Goldner et al., 2015). The family drawing test is a tool for measuring cognitive-emotional development, mental health and children's understanding of their family relationships (Biasi et al., 2015). In numerous studies, signs of anxiety in children 's paintings have been discussed. Some signs of anxiety in children's painting include shading, frequent erasing, increasing the size, ignoring details, distorting, simplifying the head and simplifying the body (Handler & Reyher, 2010).
The purpose of the present study was to investigate the signs of anxiety in the drawings of children with anxiety based on the family drawing test and to answer the following questions: (1) according to the existing theoretical and research literature, what signs of anxiety are identified in the drawings of children with anxiety? (2) which signs of anxiety in the family painting test of children with anxiety (experimental group) in comparison with children without anxiety (control group) are valid and can be used as criteria for their screening?
Method
The present research analyzes the signs of anxiety in children's family drawings through content analysis. The statistical population of this research included all children between four to six years in kindergartens in Kashan. Cluster sampling method was used to select the sample and a total of 128 children from five kindergartens in Kashan were included in sample. After completing the Spence Preschool Children's Anxiety Questionnaire in the screening phase, 39 children with anxiety were randomly assigned to the experimental group and 39 children without anxiety were randomly assigned to control group, and the children of both experimental and control groups were asked to draw their families.
In this study, three different tools were used to collect information. Anxiety Questionnaire for Preschool Children Parent Version SCAS which has 28 questions and 5 components evaluates anxiety (Spence et al., 2001). The results of the validity check of this tool have indicated favorable level of validity (Edwards et al., 2010). The reliability of this tool was estimated using Cronbach's alpha coefficient. The next research tool is the family drawing test FDT was first developed by Doppel (1931) and Wolff (1942); But after that, it was compiled more completely by Hales (1951) ,(as cited in Salehi, Oliyayi , and Bahrami, 2010) .Various studies have been conducted on the reliability and validity of the family drawing test. To make this checklist, while reviewing the articles available inside and outside the country, the opinions of 5 professors in the field of psychology were used. Finally, totally 34 signs of anxiety were identified in children's drawings. In order to analyze the data, descriptive indices and chi-square test were used to check the significance of the difference for the frequency of anxiety symptoms in the two experimental groups and the control group.
Findings
In the screening stage, using the parents' version of the preschool children's anxiety questionnaire, the average scores of the experimental group were higher than the average scores of the control group in all components of anxiety. All the children in the experimental group were diagnosed with anxiety based on the Spence scale, and the score of the children in the control group was lower than the cut-off point, and as a result, it was at the non-anxiety level.
Table 1.
Observed Frequency, Percentage and Chi-Square Test of Anxiety Symptoms in Family Painting of Two Experimental and Control Groups
Variables
group
observed frequency
Frequency
Chi square
The significance level
shading
Experiment
28
79.71
46.68
**0.00
Control
0
0
Delete a lot
Experiment
3
7.69
3.12
0.07
Control
0
0
Increase in size
Experiment
13
33.33
15.6
**0.00
Control
1
56.2
increase pressure
Experiment
31
79.48
51.44
**0.00
Control
1
2.56
delete
Experiment
18
15.46
20.109
**0.00
Control
2
5.12
Loss of details
Experiment
14
35.89
7.22
**0.00
Control
5
12.82
to distort
Experiment
3
7.69
3.12
0.07
Control
0
0
Simplification
Experiment
30
76.92
48.75
**0.00
Control
1
2.56
Discontinuity of lines
Experiment
4
10.25
4.21
*0.04
Control
1
2.56
No drawing
Experiment
0
0
---
----
Control
0
0
Light or bold line
Experiment
30
76.92
48.75
**0.00
Control
1
2.56
small size
Experiment
22
56.41
30.64
**0.00
Control
0
0
Failure to complete the painting
Experiment
1
2.56
1.1
0.31
Control
0
0
Delete
Experiment
11
28.2
12.8
**0.00
Control
1
2.56
Few elements
Experiment
14
35.89
13.94
**0.00
Control
2
5.12
Painting at the bottom of the page
Experiment
15
38.46
18.58
**0.00
Control
0
0
Painting on the edge of the page
Experiment
7
18.42
7.69
0.006
Control
0
0
Self-depreciation
Experiment
28
71.79
43.68
**0.00
Control
1
2.56
Use of color Dark ones
Experiment
16
41.02
20.19
**0.00
Control
1
2.56
Add details
Experiment
34
87.17
11.01
**0.00
Control
22
56.41
* P < 0.05 ** P < 0.01
According to the data in Table (1), there was a significant difference between the two experimental and control groups in terms of the frequency of all the identified signs of anxiety in children's drawings, except for the four signs of erasing a lot, distorting, not drawing, and not completing the drawing.
Table 2.
Frequency of Observation, Frequency Percentage and Chi-Square Test of Anxiety Symptoms in the Drawing of People in Two Experimental and Control Groups
Variables
group
observed frequency
Frequency
Chi square
The significance level
little man
Experiment
24
61.53
34.66
**0.00
Control
0
0
No trunk and parts
Experiment
9
23.07
10.17
**0.00
Control
0
0
Small and unstable legs
Experiment
27
69.23
41.29
**0.00
Control
0
0
The mouth is linear
Experiment
33
84.61
57.2
**0.00
Control
0
0
Emphasis on the eyes
Experiment
14
89.35
17.06
**0.00
Control
0
0
Remove the eyes
Experiment
1
2.56
1.01
0.31
Control
0
0
big head
Experiment
20
51.28
26.89
**0.00
Control
0
0
Inflexible arms
Experiment
19
48.71
16.2
**0.00
Control
3
7.69
Removal of body parts
Experiment
38
97.43
74.1
**0.00
Control
0
0
Face shading
Experiment
20
51.28
26.89
**0.00
Control
0
0
angry face
Experiment
9
23.07
10.17
**0.00
Control
0
0
Transparency
Experiment
21
53.84
20.1
**0.00
Control
1
2.56
Removal of body parts
Experiment
36
92.3
66.58
**0.00
Control
0
0
thin people
Experiment
23
58.97
18.051
**0.00
Control
5
12.82
** P < 0.01
In table (2), there was a significant difference between the two study and control groups in terms of the frequency of all the desired signs except for the removal of the eyes.
Discussion
At the first stage of the study, the signs of anxiety in children's drawings were identified by reviewing the theoretical literature and experts' opinions . This list included 34 signs, including two parts of the overall structure of the painting (20signs) and drawing signs in people's paintings (14 signs). At the second stage of the study, the symptoms of anxiety in the family painting test of children with anxiety (experimental group) and children without anxiety (control group) were compared. The results showed that in total there is a significant difference in 16 signs in the general structure of the painting (Table1) and 13 signs in the painting of people (Table 2) between the two experimental group and the control group, and these signs can be used as a criterion for screening. Gray used distressed children in their family paintings. Considering the importance of identifying and screening children with anxiety disorders, it is suggested to pay more attention to these signs in children's family drawings.
Among the limitations of the present study can be the limited size of the research sample and the selection of only kindergarten children of Kashan. Therefore, caution should be observed in generalizing the results. Finally, it is suggested that the validity of the signs of anxiety in the drawing of children's family should be analyzed and investigated in the drawing of other groups of children from different statistical samples, so that the signs can be identified more accurately.
کلیدواژهها [English]
اختلال اضطراب بهعنوان یکی از مشکلات شایع در دوران کودکی شناخته میشود و توانایی کودکان را برای رفتارهای بهنجار محدود میکند (Azham & Janon, 2011). کودکان اضطرابی علاوه بر رنجبردن از استرسها و فشارهای روانی مداوم، ممکن است در معرض ابتلا به سایر اختلالات روانی و کاهش کیفیت زندگی قرار گیرند (Reardon & Ball, 2021). میزان شیوع اختلالات اضطرابی در دوران کودکی و اوایل نوجوانی تقریباً ۱۰درصد تخمین زده شده است و با افزایش سن میتواند سیر صعودی داشته باشد و شیوع آن در دخترها بیشتر از پسرها گزارش شده است (اصلی آزاد و همکاران، 1391).
براساس یافتههای پژوهشی، تشخیص مشکلات روانی کودکان برای خودشان بسیار دشوار است و هر کودک دارای ویژگیها و شرایط روانی خاصی است که برای شناخت و واردشدن به دنیای آنها دو روش مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. روش اول این است که به بازیها، گفتار و داستانهای کودکان توجه شود و راه دوم اینکه نقاشیها، نوشتارها و داستانهای آنها بررسی شود. با این دو روش میتوان وارد دنیای کودکان شد، آنها را درک کرد و مشکلاتشان را تشخیص داد (Stricker & Lally, 2015 بهنقل از جمالیتبار، رحیمیان بوگر و مکرمی، 1396).
نقاشی کودکان بهعنوان یک ابزار فرافکن میتواند اطلاعاتی وسیعی دربارۀ دنیای درونی و بیرونی آنها و درکشان از خانواده و والدینشان به روانشناسان بدهد (Goldner, Edelstein & Habshush, 2015). درواقع، این نقاشیها بهصورت خط و شکل، ناخودآگاه کودک را آشکار میسازند (Metin & Aral, 2012). نقاشی کودکان میتواند آینۀ احساسات، افکار و تعارضهای فکری آنان باشد و متخصصان از آن بهعنوان ابزاری کارآمد در مصاحبۀ تشخیصی استفاده کنند. در نظریۀ روانکاوی، به نقاشی کودکان و نقش آن بهعنوان ابزاری فرافکن جهت بروز احساسات و تعارضاتی که کودک قادر به بیان آنها بهصورت کلامی نیست، توجه ویژهای شده است (Cherney et al., 2006). متخصصان با بررسی و تفسیر نقاشی کودکان میتوانند به اطلاعات ارزشمندی در رابطه با خصوصیات شخصیتی، ظرفیتهای روانی، خصوصیات عاطفی و هیجانی، اضطرابها، فشارها و علایق درونی آنها دست یابند (حاتمی و همکاران، 1394).
ترسیم نقاشی توسط کودکان علاوه بر آنکه اطلاعات بسیار زیادی را دربارۀ خودپنداره، خودآرمانی، ادراک از جنس مخالف، سطح سازگاری، اضطراب، تماس با واقعیت و حوزههای تعارض در اختیار روانشناسان قرار میدهد، میتواند بستر لازم را برای بیان احساسات کودک و تخلیۀ هیجانی در راستای بروز اضطرابها و نگرانیها فراهم کند (Groth-Marnat, 2016). برایناساس، تاکنون آزمونهای متعددی با استفاده از تکنیکهای ترسیمی و نقاشی ساخته شده است که ازجملۀ آنها میتوان به آزمون نقاشی آدمک گودیناف[1]، آزمون ترسیم خانواده[2]، آزمون خانه-درخت-آدم[3]، آزمون نقاشی خانوادۀ جنبشی[4] و آزمون نقاشی انگیزشی[5] اشاره کرد.
آزمون ترسیم خانواده، ابزاری برای سنجش میزان رشد شناختیـهیجانی، سلامت روان و ارزیابی درک کودکان از روابط خانوادگیشان است (Biasi, Bonaiuto & Levin, 2015). در این آزمون، نقاشی کودک از خانوادهاش در سه سطح ترسیمی، ساخت صوری و محتوای نقاشی تحلیل و تفسیر میشود. در سطح ترسیمی، به وسعت و نیروی خطوط در نقاشی، ریتم یا آهنگ، ناحیه و جهت ترسیم توجه میشود. در سطح ساخت صوری، به ارزشیابی غنا و درجۀ تکامل نقاشی، پویایی ترسیم و تعامل بین اشخاص پرداخته میشود و درنهایت، در سطح محتوای نقاشی، به تفسیر نقاشی کودک برمبنای نظریۀ روانتحلیلگری و مکانیزمهای دفاعی کودک علیه اضطراب اشاره میشود (Corman, 1964).
در پژوهشهای متعددی به بررسی شاخصهای اضطراب در نقاشی کودکان پرداخته شده است. هندلر و ریهر (2010) نشانههای اضطراب را در نقاشی کودکان شامل سایهزنی، پاککردن مکرر، افزایش اندازه (اندازۀ سر، نسبت بدن با سر)، افزایش فشار در ترسیم خط، حذفکردن، نادیدهگرفتن جزئیات، تحریفکردن، سادهسازی سر، سادهسازی تنه، ناپیوستگی و ترسیمنکردن خط دانستهاند (Handler, & Reyher, 2010). یاداوا و گرگ (2020) به بررسی نشانههای اضطراب در نقاشی کودکان در مطب دندانپزشکی پرداختند. یافتههای این پژوهش نشان داد که نشانههای اضطراب شامل سایهزنی، بزرگنمایی یا مبالغه، حذف دو یا چند جزء از بدن، شفافیت و ترسیم در حاشیۀ کاغذ بود (Yadav & Garg, 2020). شنگ [6](2019) در پژوهشی با استفاده از آزمون ترسیم خانه-درخت-آدم به غربالگری اضطراب در نقاشی کودکان سرطانی پرداخت. خطوط موجدار و منحنی، اندازههای بسیار بزرگ، خطوط خیلی پررنگ یا کمرنگ، چهرههای عصبانی، استفاده از رنگ سیاه، سایهزنی، پاککردن مکرر، فاصلۀ بیشازحد میان خانه، درخت و آدم و فاصلههای کم و زیاد بین افراد ازجمله نشانههای اضطرابی بودند که در نقاشی کودکان سرطانی مشاهده شدند (Sheng, et al., 2019).
هدف پژوهش حاضر، بررسی نشانههای اضطراب در نقاشی کودکان مضطرب 4 تا 6 سال براساس آزمون ترسیم خانواده است. در این پژوهش، تلاش بر آن است که نشانههای اضطراب باتوجهبه ساختار کلی نقاشی و ترسیم آدمها تحلیل و بررسی شود. آزمون نقاشی خانواده بهایندلیل انتخاب شد که این آزمون امکان فرافکنی احساسات و هیجانات کودک در ارتباط با بافت خانواده و روابط افراد با هم را فراهم میکند و تاکنون در هیچ پژوهشی به بررسی نشانههای اضطراب کودکان در ترسیم خانوادهشان پرداخته نشده است. پژوهش حاضر بهدنبال پاسخگویی به پرسشهای زیر است:
1) باتوجهبه پیشینۀ نظری و پژوهشی موجود، چه نشانههایی از اضطراب در نقاشی کودکان مضطرب شناسایی شده است؟
2) کدام نشانههای اضطراب در آزمون نقاشی خانواده کودکان مضطرب (گروه مطالعه) در مقایسه با کودکان فاقد اضطراب (گروه گواه) دارای اعتبار است و میتواند بهعنوان ملاکی برای غربالگری آنان استفاده شود ؟
روش پژوهش
روش پژوهش ازنظر هدفْ کاربردی است که با روش آمیخته (کیفی و کمّی) به تحلیل نشانههای اضطراب در نقاشی کودکان میپردازد. در بخش اول پژوهش از روش تحلیل محتوا استفاده شد و پس از بررسی پژوهشهای متعدد، 12 پژوهش معتبر شناسایی شد و کلیۀ علائم اضطراب در این پژوهشها بهصورت چکلیست فهرست شد. سپس برای بررسی روایی صوری چکلیست اولیه در اختیار 5 تن از استادان حوزۀ روانشناسی قرار گرفت و چکلیست نهایی تهیه شد. چکلیست نهایی به دو بخش علائم اضطراب در ساختار کلی نقاشی (19 نشانه) و نشانههای ترسیمی در نقاشی آدمها (14 نشانه) در آزمون نقاشی خانواده تقسیم شد.
بخش دوم پژوهش با روش کمّی و پسرویدادی به اجرا گذاشته شد. ابتدا با استفاده از آزمون اضطراب کودکان پیشدبستانی (Spence et al., 2001)، کودکان مبتلا به اضطراب و فاقد اضطراب شناسایی شدند. از بین کودکان مضطرب 39 نفر بهصورت تصادفی در گروه مطالعه و از بین کودکان فاقد اضطراب 39 نفر بهصورت تصادفی در گروه گواه قرار گرفتند. از کودکان هر دو گروه مطالعه و گواه خواسته شد که خانوادۀ خودشان را ترسیم کنند. در این مرحله از پژوهش بهمنظور تحلیل نشانههای اضطراب در نقاشی کودکان از روش تحلیل محتوا استفاده شد.
جامعۀ آماری و نمونۀ پژوهش
جامعۀ آماری این پژوهش شامل کلیۀ کودکان 4 تا 6 سال ثبتنامکننده در مهدکودکهای زیر نظر بهزیستی شهر کاشان بود. در این پژوهش انتخاب آزمودنیها بدینترتیب صورت گرفت که با استفاده از روش نمونهگیری خوشهای ساده از بین مهدکودکهای شهر کاشان پنج مهدکودک بهصورت تصادفی انتخاب شدند و درمجموع، 128 کودک مورد پیشآزمون قرار گرفتند. درنهایت، کودکان دچار اضطراب با آزمون اضطراب کوکان پیشدبستانی اسپنس (2001) غربالگری شدند و از بین آنها 39 نفر کودک دارای اضطراب در گروه مطالعه و 39 نفر کودک بدون نشانههای اضطرابی در گروه گواه بهصورت تصادفی قرار گرفتند و سپس با استفاده از آزمون ترسیم خانواده، نشانههای اضطراب در نقاشیهای کودکان بین دو گروه تحلیل شد.
ابزارهای پژوهش
پرسشنامۀ اضطراب کودکان پیشدبستانی اسپنس و همکاران ( SCAS)[7]: مقیاس اضطراب کودکان را اسپنس و همکاران (2001) طراحی کردهاند. این پرسشنامه نسخۀ والدین است که 28 سؤال و 5 حیطه دارد: اضطراب جدایی، اضطراب فراگیر، اضطراب اجتماعی، ترس از آسیب جسمانی و وسواسـبیاختیاری (Spence et al., 2001). براساس طیف پنجگزینهای لیکرت (اصلاً درست نیست، بهندرت درست است، گاهی درست است، اغلب درست است، همیشه درست است) با امتیازبندی صفر تا چهار به سنجش اضطراب کودکان میپردازد. نمرۀ کلی اضطراب از مجموع این پنج مقیاس برآورد میشود. پس از 28 ماده، سؤالهایی از تجربۀ کودک دربارۀ رویدادهای آسیبزا پرسیده میشود که به آن نمرهای تعلق نمیگیرد؛ اما اگر کودک چنین رویدادی تجربه کرده باشد، با 5 مادۀ دیگر که هدفش نشانههای اختلال اضطراب پس از حادثه است، دنبال میشود. در نمرۀ کل، نمرۀ این 5 ماده محاسبه نمیشود و صرفاً برای توجه بالینی به این اختلال آورده شده است. اعتبار آزمون شامل همسانی درونی زیرمقیاسها، همبستگی بین نتایج کسبشده از پدران و مادران، تحلیلهای مادهـکل و همبستگیهای بازآزمایی است و روایی مقیاس هم براساس مقایسۀ نتایج گروه کودکان مبتلا به اختلالهای اضطرابی و کودکان بهنجار است. پایایی آزمون فوق در پژوهش قنبری و خانمحمدی (1393) با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ بالای ۷۵درصد برآورد شده است (Edwards et al., 2010, Spence et al., 2001). در پژوهش حاضر میزان پایایی ازطریق آلفای کرونباخ، 92/0 به دست آمده است که نشان از پایایی ابزار اندازهگیری در این پژوهش دارد.
آزمون ترسیم خانواده ([8]FDT): نقاشی خانواده را ابتدا داپل[9] (1931) و وولف[10] (1942) پیشنهاد کردند؛ اما پس از آن، هالس[11] (1951) آن را بهعنوان آزمون ترسیم خانواده بهطور کاملتر تدوین کرد (صالحی، علیاییزند و بهرامی 1389). آزمون ترسیم خانواده و مصاحبۀ آن بهعنوان یک روش فرافکن با تفسیر مبتنی بر روانتحلیلگری به بررسی مسائل و تعارضهای خانوادگی میپردازد (Groth-Marnat, 2016). ازآنجاکه از آزمون ترسیم خانواده برای ارزیابی مسائل و اختلالهای مختلف کودکان استفاده میشود و برخی اختلالها به نشانههای خاصی حساس هستند، استفاده از آن میتواند مفید واقع شود (صادقآبادی، الهی و کاظمی، 1394). آزمون ترسیم خانواده در بین انواع آزمونهای ترسیمی از مرتبۀ ویژهای برخوردار است که از علل اهمیت آن میتوان به بازتاب محتوای عمیق شخصیت اشاره کرد. همچنین، میتوان گفت آزمون ترسیم خانواده روشی است که کودک ما را به ژرفای مسائل و مشکلات خود راهنمایی میکند (ناجی، 1396). پژوهشهای مختلفی دربارۀ اعتبار و روایی آزمون ترسیم خانواده انجام شده است که مقدار آلفای کرونباخ آن 87/0 گزارش شده است (صالحی، علیایی زند و بهرامی، 1389).
چکلیست نشانههای اضطراب در نقاشی کودکان: برای تهیۀ چکلیستی از نشانههای اضطراب در نقاشی کودکان، در گام اول مقالهها و پژوهشهای موجود در داخل و خارج از کشور بررسی شد و نشانههای گزارششده اقتباس شد. سپس نشانههایی که با یکدیگر همپوشانی داشتند، حذف شد و چکلیستی از نشانههای احتمالی اضطراب در نقاشی کودکان تهیه شد. در مرحلۀ بعدی، چکلیست تهیهشده در اختیار 5 تن از استادان حوزۀ روانشناسی قرار گرفت تا گویهها بررسی و ساختار دقیقتری فراهم شود. درنهایت، چکلیستی براساس نظر متخصصان در دو بخش ساختار کلی نقاشی و نشانههای ترسیمی در نقاشی آدمها فراهم شد. درزمینۀ ساختار کلی نقاشی، چکلیست دارای 20 نشانه و درزمینۀ نقاشی آدمها 14 نشانه بود که درمجموع، 34 نشانۀ اضطراب برای بررسی نقاشی کودکان تحلیل و بررسی شد. ملاک ارزیابی نقاشی کودکان در هر دو گروه مطالعه و گواه این چکلیست بود و درصورت وجود نشانه از گزینۀ «بله» و درصورت نبودِ نشانه از گزینۀ «خیر» استفاده شد.
|
گویههای تحلیل ساختار کلی نقاشی |
1- سایهزنی؛ 2- پاککردن زیاد؛ 3- افزایش اندازه؛ 4- افزایش فشار؛ 5- حذفکردن؛ 6- ازدستدادن جزئیات؛ 7- تحریفکردن؛ 8- سادهسازی؛ 9- ناپیوستگی خطوط؛ 10- ترسیمنکردن؛ 11- خطوط بسیار پررنگ و کمرنگ؛ 12- اندازۀ کوچک؛ 13- تکمیلنکردن نقاشی؛ 14- حذف؛ 15- کمبودن تعداد عناصر؛ 16- نقاشی در پایین صفحه؛ 17- نقاشی در حاشیۀ صفحه؛ 18- ناارزندهسازی خود؛ 19- استفاده از رنگهای تیره (بنفش و سیاه)؛ 20- اضافهکردن جزئیات. |
|
گویههای تحلیل نقاشی آدمها |
1- آدمک کوچک؛ 2- فاقد تنه یا اجزا؛ 3- پاهای کوچیک و نااستوار؛ 4- دهان بهصورت خطی یا نامنظم؛ 5- تأکید بر چشمها؛ 6- حذف چشمها؛ 7- سر بزرگ؛ 8- بازوهای نامنعطف و افقی؛ 9- حذف قسمتهای بدن؛ 10- سایهزدن چهره؛ 11- چهرۀ عصبی؛ 12- شفافیت؛ 13- حذف اجزای بدن؛ 14- آدمکهای باریک. |
یافتهها
دادهها و اطلاعات بهدستآمده در دو بخش توصیفی و استنباطی توسط نرمافزار SPSS نسخۀ 24 تجزیهوتحلیل شدند. بهمنظور تحلیل توصیفی دادهها از شاخصهای آماریـتوصیفی (میانگین، انحراف معیار، فراوانی، درصد فراوانی، چولگی و کشیدگی) استفاده شد. در بخش آمار استنباطی نیز از آزمون خیدو جهت بررسی معنیداری تفاوت برای فراوانی نشانههای اضطراب در دو گروه مطالعه و گروه گواه استفاده شد.
جدول 1: آمار توصیفی مؤلفههای مقیاس اضطراب اسپنس در دو گروه مطالعه و گواه
|
متغیر |
گروه |
میانگین |
انحراف معیار |
چولگی |
کشیدگی |
|
اضطراب تعمیمیافته |
مطالعه گواه |
79/9 38/6 |
95/4 9/5 |
4/0 3/1 |
25/0 27/1 |
|
هراس اجتماعی |
مطالعه گواه |
17/9 38/6 |
93/4 7/5 |
7/0 23/1 |
74/0 16/1 |
|
وسواس فکری |
مطالعه گواه |
64/8 82/4 |
36/4 65/5 |
46/0 82/1 |
16/0- 74/0 |
|
جراحت جسمانی |
مطالعه گواه |
20/13 69/7 |
06/6 9/6 |
25/0 18/1 |
98/0- 10/1 |
|
اضطراب جدایی |
مطالعه گواه |
48/11 30/8 |
82/4 71/5 |
52/0 71/0 |
43/0- 28/0- |
|
نمرۀ کل |
مطالعه گواه |
17/52 71/27 |
58/17 11/16 |
50/0 55/0 |
58/0- 24/0- |
همانطور که اطلاعات جدول 1 نشان میدهد، میانگین نمرات گروه مطالعه از میانگین نمرات گروه گواه در مقیاس اضطراب اسپنس در همۀ مؤلفهها بیشتر بوده است. تمامی کودکان گروه آزمایش براساس مقیاس اسپنس دارای اضطراب تشخیص داده شدهاند و نمرۀ کودکان گروه گواه پایینتر از نقطۀ برش و درنتیجه، در سطح فاقد اضطراب قرار داشته است.
جدول 2: فراوانی مگواههشده، درصد فروانی و آزمون مجذور خی نشانههای اضطراب در نقاشی خانواده دو گروه مطالعه و گواه
|
متغیرها |
گروه |
فراوانی مگواههشده |
درصد فراوانی |
مجذور خی |
سطح معنیداری |
|
سایهزنی |
مطالعه |
28 |
79/71 |
68/43 |
**00/0 |
|
گواه |
0 |
0 |
|||
|
پاککردن زیاد |
مطالعه |
3 |
69/7 |
12/3 |
07/0 |
|
گواه |
0 |
0 |
|||
|
افزایش اندازه |
مطالعه |
13 |
33/33 |
60/15 |
**00/0 |
|
گواه |
1 |
56/2 |
|||
|
افزایش فشار |
مطالعه |
31 |
48/79 |
44/51 |
**00/0 |
|
گواه |
1 |
56/2 |
|||
|
حذفکردن |
مطالعه |
18 |
15/46 |
109/20 |
**00/0 |
|
گواه |
2 |
12/5 |
|||
|
ازدستدادن جزئیات |
مطالعه |
14 |
89/35 |
22/7 |
**00/0 |
|
گواه |
5 |
82/12 |
|||
|
تحریفکردن |
مطالعه |
3 |
69/7 |
12/3 |
07/0 |
|
گواه |
0 |
0 |
|||
|
سادهسازی |
مطالعه |
30 |
92/76 |
75/48 |
**00/0 |
|
گواه |
1 |
56/2 |
|||
|
ناپیوستگی خطوط |
مطالعه |
4 |
25/10 |
21/4 |
*04/0 |
|
گواه |
1 |
56/2 |
|||
|
ترسیمنکردن |
مطالعه |
0 |
0 |
--- |
---- |
|
گواه |
0 |
0 |
|||
|
خط کمرنگ یا پررنگ |
مطالعه |
30 |
92/76 |
75/48 |
**00/0 |
|
گواه |
1 |
56/2 |
|||
|
اندازۀ کوچک |
مطالعه |
22 |
41/56 |
64/30 |
**00/0 |
|
گواه |
0 |
0 |
|||
|
تکمیلنکردن نقاشی |
مطالعه |
1 |
56/2 |
01/1 |
31/0 |
|
گواه |
0 |
0 |
|||
|
حذف |
مطالعه |
11 |
20/28 |
8/12 |
**00/0 |
|
گواه |
1 |
56/2 |
|||
|
کمبودن تعداد عناصر |
مطالعه |
14 |
89/35 |
94/13 |
**00/0 |
|
گواه |
2 |
12/5 |
|||
|
نقاشی در پایین صفحه |
مطالعه |
15 |
46/38 |
58/18 |
**00/0 |
|
گواه |
0 |
0 |
|||
|
نقاشی در حاشیۀ صفحه |
مطالعه |
7 |
42/18 |
69/7 |
006/0 |
|
گواه |
0 |
0 |
|||
|
ناارزندهسازی خود |
مطالعه |
28 |
79/71 |
68/43 |
**00/0 |
|
گواه |
1 |
56/2 |
|||
|
استفاده از رنگهای تیره |
مطالعه |
16 |
02/41 |
19/20 |
**00/0 |
|
گواه |
1 |
56/2 |
|||
|
اضافهکردن جزئیات |
مطالعه |
34 |
17/87 |
01/11 |
**00/0 |
|
گواه |
22 |
41/56 |
|
|
* P<0/05 ** P<0/01
همانطور که در جدول (2) مگواهه میشود برای هر یک از نشانههای اضطراب؛ فراوانی، درصد فراوانی و نتایج آزمون خی دو تفاوت بین فراوانیهای مگواهه شده در هر دو گروه مطالعه و گواه ارایه شده است. بر طبق دادههای جدول بین دو گروه مطالعه و گواه از نظر نشانههای سایهزنی، افزایش اندازه، افزایش فشار، حذف کردن، از دست دادن جزئیات، ساده سازی، ناپیوستگی خطوط، خط کم رنگ و پررنگ، اندازه کوچک، حذف، کم بودن تعداد عناصر، نقاشی در پایین صفحه، نقاشی در حاشیه صفحه، ناارزنده سازی خود، استفاده از رنگهای تیره و اضافه کردن جزئیات تفاوت معناداری وجود دارد. اما از لحاظ مؤلفه پاک کردن زیاد، تحریف کردن، عدم ترسیم، عدم تکمیل نقاشی تفاوت معناداری بین فروانی این نشانهها در دو گروه تفاوتی وجود ندارد.
جدول3: فراوانی مگواهه، درصد فروانی و آزمون مجذور خی نشانههای اضطراب در نقاشی آدمها دو گروه مطالعه و گواه
|
متغیرها |
گروه |
فراوانی مگواهه شده |
درصد فراوانی |
مجذور خی |
سطح معنی داری |
|
آدمک کوچک |
مطالعه |
24 |
53/61 |
66/34 |
**00/0 |
|
گواه |
0 |
0 |
|||
|
فاقد تنه و اجزا |
مطالعه |
9 |
07/23 |
17/10 |
**00/0 |
|
گواه |
0 |
0 |
|||
|
پاهای کوچک و نااستوار |
مطالعه |
27 |
23/69 |
29/41 |
**00/0 |
|
گواه |
0 |
0 |
|||
|
دهان بهصورت خطی |
مطالعه |
33 |
61/84 |
20/57 |
**00/0 |
|
گواه |
0 |
0 |
|||
|
تأکید بر چشمها |
مطالعه |
14 |
35/89 |
06/17 |
**00/0 |
|
گواه |
0 |
0 |
|||
|
حذف چشمها |
مطالعه |
1 |
56/2 |
01/1 |
31/0 |
|
گواه |
0 |
0 |
|||
|
سر بزرگ |
مطالعه |
20 |
28/51 |
89/26 |
**00/0 |
|
گواه |
0 |
0 |
|||
|
بازوهای نامنعطف |
مطالعه |
19 |
71/48 |
20/16 |
**00/0 |
|
گواه |
3 |
69/7 |
|||
|
حذف قسمتهایی از بدن |
مطالعه |
38 |
43/97 |
10/74 |
**00/0 |
|
گواه |
0 |
0 |
|||
|
سایهزدن چهره |
مطالعه |
20 |
28/51 |
89/26 |
**00/0 |
|
گواه |
0 |
0 |
|||
|
چهرۀ عصبانی |
مطالعه |
9 |
07/23 |
17/10 |
**00/0 |
|
گواه |
0 |
0 |
|||
|
شفافیت |
مطالعه |
21 |
84/53 |
10/20 |
**00/0 |
|
گواه |
1 |
56/2 |
|||
|
حذف اجزای بدن |
مطالعه |
36 |
30/92 |
58/66 |
**00/0 |
|
گواه |
0 |
0 |
|||
|
آدمهای باریک |
مطالعه |
23 |
97/58 |
051/18 |
**00/0 |
|
گواه |
5 |
82/12 |
** P<0/01
در جدول 3 برای هریک از نشانههای اضطراب در ترسیم آدمکْ فراوانی، درصد فراوانی و نتایج آزمون خیدو تفاوت بین فراوانیهای مگواههشده در هر دو گروه مطالعه و گواه ارائه شده است. در رابطه با نقاشی آدمک بین دو گروه مطالعه و گواه ازلحاظ فراوانی همۀ نشانههای موردنظر بهجز حذف چشمها تفاوت معناداری وجود دارد.
بحث و نتیجهگیری
هدف پژوهش حاضر، شناسایی و اعتباریابی نشانههای اضطراب در آزمون نقاشی خانوادۀ کودکان 4 تا 6 سال بود. ابتدا با بررسی پیشینۀ نظری و پژوهشی نشانههای اضطراب در نقاشی کودکان در پژوهشهای صورتگرفته دراینزمینه (ازجمله Yadav & Garg, 2020, Onur et al., 2020; Sheng et al., 2019; Mathur et al., 2017; Lovely Lucky, 2014; Handler & Reyher, 2010; خطیری و نورانی، 1397؛ ابراهیمی مقدم، 1392؛ اسماعیلی قمی و همکاران، 1392؛ شفیعی، سلیمی و کردمیرزا، 1392) تحلیل و شناسایی شد و با درنظرگرفتن دیدگاههای 5 تن از استادان حوزۀ روانشناسی، چکلیستی دربرگیرندۀ 34 گویۀ اضطراب کودکان در ترسیم نقاشی (20 گویۀ ساختار کلی نقاشی و 14 گویۀ ترسیم آدم) تهیه شد.
در ادامه به بررسی این موضوع پرداخته شد که کدام نشانههای اضطراب در آزمون نقاشی خانوادۀ کودکان مضطرب (گروه مطالعه) در مقایسه با کودکان فاقد اضطراب (گروه گواه) ملاک مناسبی برای غربالگری به حساب میآیند. باتوجهبه نتایج بهدستآمده از تحلیلهای آماری دادههای پژوهش، در نقاشی خانوادۀ کودکانْ نشانههای سایهزنی، افزایش اندازه، افزایش فشار، حذفکردن، ازدستدادن جزئیات، سادهسازی، ناپیوستگی خطوط، خط کمرنگ و پررنگ، اندازۀ کوچک، حذف، کمبودن تعداد عناصر، نقاشی در پایین صفحه، نقاشی در حاشیۀ صفحه، ناارزندهسازی خود، استفاده از رنگهای تیره و اضافهکردن جزئیات در نقاشی دو گروه کودکان مضطرب و عادی اعتبار دارد و فراوانی این نشانهها در گروه کودکان مضطرب بالاتر از کودکان عادی است. یافتههای حاصل با نتایج پژوهشهای (Handler & Reyher, 2010; Lovely Lucky, 2014; Sheng et al., 2019; Yadav & Garg, 2020; Onur et al., 2020, خطیری و نورانی ، 1397؛ شفیعی، سلیمی و کردمیرزا، 1392) همسو است.
براساس یافتههای بهدستآمده میتوان گفت بهعلت اینکه رشد شناختی و کلامی کودکان هنوز به مرحلهای نرسیده که ما بتوانیم دربارۀ آنها شناخت پیدا کنیم، بهترین راه برای شناخت افکار، ناکامیها، فشارها و اضطرابها نقاشی است (دادستان، 1399). همچنین، ازآنجاکه کودکان مضطرب نمیتوانند کودکان آرامی باشند، در نقاشیهای خود برونریزی میکنند؛ بنابراین، میتوان ازطریق نقاشی به احساساتی پی برد که صحبت دربارۀ آن برای کودک دشوار است (Silver-Rawley, 2015). در نقاشی کودکان مضطربْ خطهای شکسته، ناپیوستگی خطوط و خطهای موازی بهعلت خشم و حالات خلقی میتواند بیانگر اضطراب باشد (خالقی و همکاران، 1394). زمانی کودک در نقاشی چیزی را حذف میکند که برای او یک عامل تهدیدکننده باشد. مثلاً ممکن است کودک نسبت به خواهر بزرگترش یا فرزندی که در راه است، حساس باشد؛ بنابراین، او را حذف میکند. همچنین، ممکن است اضطراب، ناشی از سائقهای درونی فرد باشد. زمانی که کودک موضوع اضطراببرانگیز را درقالب عناصر دیگر میکشد، درواقع از مکانیسم جابهجایی برای برونریزی خود استفاده میکند (Corman, 1964).
علاوهبراین، زمانی که کودک خودش را کوچک میکشد یا با فاصله و پایینتر از دیگران ترسیم میکند، درواقع به ناارزندهسازی خود میپردازد. آدم در نقاشی این کودکان معلول، فاقد تنه یا اجزا، اجزای بدن بهصورت ناقص و چسبیده و پاها کوچک و نااستوار کشیده میشود. درواقع، کودکانی که به ناارزندهسازی خود در نقاشی میپردازند، کودکانی با اعتمادبهنفس پایین و مضطرب هستند (دادستان، 1399). کودکانی که مشکلات درونیسازیشده مانند اضطراب دارند، کودکانی کنارهگیر و منزوی هستند که در نقاشی خود اجزای صورت را کوچکتر میکشند و خطوط کمرنگتر در نقاشی آنان دیده میشود. ترسیم نقاشی در سمت چپ پایین صفحه بیانگر گرایش به گذشته و دلبستگی به مادر است؛ چون کودکان مضطرب به امنیت نیاز دارند و زمانی که با مشکلاتی روبهرو میشوند، به گذشته و جایگاه امن قبلی خود رجوع میکنند. زمانی که کودک موضوعی را در نقاشی خود حذف میکند، نشاندهندۀ این است که آن موضوع برای کودک اضطرابزا است و بههمیندلیل از مکانیزم نفی واقعیت استفاده میکند. پس وقتی که کودک یکی از والدین یا هر دو آنها را در نقاشی خود حذف کرده و نکشیده است، بیانگر این است که کودک مشکلات ارتباطی با این والدین دارد. گاهی کودک خودش را نقاشی نمیکند. در اینجا این موضوع وجود دارد که کودک از موقعیت خود ازلحاظ سن و یا جنس ناراضی است و دلش میخواهد جای کسی دیگر باشد. زمانی هم وجود دارد که کودک بخشی از یک شخص را حذف میکند؛ مثلاً پاها یا اجزای صورت را نمیکشد که این نشانۀ احساس گنهکاری دانسته شده است (Corman, 1964). خطوط پررنگ در نقاشی نشاندهندۀ شهامت و برونگرایی است؛ اما خطوط کمرنگ نشاندهندۀ کمرویی، ناتوانی در تأیید خود و نداشتنِ اعتمادبهنفس است. وقتی کودکْ یک شخص یا شیء را بزرگتر از اندازۀ سایر عناصر نقاشی کشیده باشد، نشاندهندۀ این است که آن شخص یا شیء برای کودک بسیار جذاب است که میتواند به همانندسازی با او منجر شود. زمانی که کودک میل شدیدی به کوچککشیدن نقاشی خود دارد، نشاندهندۀ نداشتنِ نیروی حیاتی و داشتن اضطراب است (Corman, 1964). اگر کودک نمیتواند خطوط صاف رسم کند و همیشه خطوط موجدار و ناپیوسته به کار میبرد، نشانۀ ضعف هماهنگی حرکتی یا بیثباتی عاطفی کودک است. زمانی که کودک در نقاشی خود از تصاویر بزرگ استفاده میکند، نشاندهندۀ برونریزی مشکلات عاطفی اوست (دادستان، 1399).
اگر کودک در هنگام نقاشیکشیدن زیاد از پاککن استفاده کند و بسیار زیاد کاغذش را عوض کند، بیانگر وسواس یا اضطراب در کودک است. ترسیم نقاشی در حاشیۀ کاغذ نشاندهندۀ این است که کودک کمرو و خجالتی است و ترسیم نقاشی در پایین صفحه نشاندهندۀ احساس فشار، اضطراب و یا ضعف درمقابل نیازهای غریزی است. اگر آدمک خیلی کوچک کشیده شود، بیانگر این است که کودک خجالتی است و اعتمادبهنفس پایینی دارد و حتی دارای اضطراب و افسردگی است و اگر آدمک را در گوشهای از کاغذ بکشد، نشانۀ این است که کودک خود را کمارزش میداند. کشیدن لبهای بههمفشرده و بسته نشانۀ این است که کودک از تنش یا فشاری رنج میبرد. کشیدن چشمها در نقاشی کودک، بیانگر اجتماعیبودن او و لذتبردن از تعاملات اجتماعی است و معمولاً دخترها چشمها را خیلی بزرگ میکشند.
کشیدن دست و بازوهای بزرگ در نقاشی کودکان، بیانگر قدرت و کنترل است و برعکس، نکشیدن آنها احساس فقدان و بیهودهبودن را نشان میدهد. نکشیدن پاها نشاندهندۀ این است که کودک ضعیف و درونگرا است. اگر کودک آدمک را باریک و بلند بکشد، مشخصکنندۀ این است که کودک از اندام خود راضی نیست و یا میترسد که چاق شود و حتی اضطرابی در این موضوع دارد. سایهزدن کودک در نقاشی میتواند بیانگر این موضوع باشد که او میخواهد رنج یا اضطرابی را پنهان کند (دادستان، 1399)؛ بنابراین، باتوجهبه توصیفات صورتگرفته و نظر به اهمیتی که اختلالات اضطرابی در زمان کودکی و تأثیری که در بزرگسالی کودک دارد، پیشنهاد میشود به این مؤلفهها در نقاشی کودکان توجه بیشتری شود و با تشخیص بهموقع، از مشکلاتی که ممکن است در آینده برای کودک اتفاق بیفتد، جلوگیری شود؛ بنابراین، به دانشجویان و پژوهشگران پیشنهاد میشود دراینراستا پژوهشهای بیشتری انجام دهند و سعی در توجه بیشتر به بررسی اختلالات کودکان درزمینۀ نقاشی برای کمک به این کودکان و والدین آنها داشته باشند.
محدودیتهای پژوهش
ازجمله محدودیتهای پژوهش حاضر میتوان به محدودبودن حجم نمونۀ پژوهش و انتخاب نمونه تنها از کودکان مهدکودکهای شهر کاشان اشاره کرد؛ بنابراین، در تعمیم نتایج باید جانب احتیاط را رعایت کرد. ازآنجاکه وجود اختلالهای روانشناختی همبود میتواند بر روی نقاشی کودکان تأثیرگذار باشد و در این پژوهش تنها بر روی اختلال اضطراب تأکید شده است، لازم است تمامی اختلالهای دیگر مورد توجه و کنترل قرار گیرد که این موضوع برای پژوهشگران امکانپذیر نبود. بافت فرهنگی و جوّ خانواده متغیرهایی تأثیرگذار بر نقاشی کودکان از خانواده است. در پژوهش حاضر تنها به ویژگیهای ساختاری نقاشی کودکان توجه شد و روابط اعضای خانواده و تأثیرگذاری آن بر اضطراب کودکان مورد توجه قرار نگرفت که بهتر است در پژوهشهای دیگر علاوه بر ویژگیهای ساختاری و بصری نقاشی کودکان، جنبههای دریافتی مرتبط با خانواده مورد توجه و تحلیل قرار گیرد.
در پایان، پیشنهاد میشود که باتوجهبه اینکه کودک میتواند تحتتأثیر عواملی در لحظۀ کشیدن نقاشی باشد، در چند مرحلۀ متوالی از کودک نقاشی گرفته شود که درواقع میتواند نتایج دقیقتری در اختیار ما بگذارد. همچنین، باتوجهبه اینکه پژوهش حاضر تنها کودکان ۴ تا ۶ساله را بررسی کرده است، پیشنهاد میشود پژوهشهای مشابه دیگری در دیگر گروههای سنی نیز انجام شود. علاوهبراین، پیشنهاد میشود در پژوهشهای آتی علاوه بر متغیر اضطراب، متغیرهای دیگری هم در نقاشی کودکان مورد توجه و شناسایی قرار گیرد. باتوجهبه اینکه در این پژوهش از آزمون ترسیم خانواده استفاده شده است، پیشنهاد میشود در پژوهشهای آینده از دیگر آزمونهای نقاشی برای شناسایی مشکلات درونیسازیشده و برونیسازیشدۀ کودکان استفاده شود.
تقدیر و تشکر
بدینوسیله از کادر مهدهای کودک، والدین و کودکان شرکتکننده در این پژوهش که حضور و همکاری آنان زمینه را برای انجام این پژوهش فراهم نمود، تقدیر و تشکر میشود.
[1]. Goodenough Draw-A-Man Test
[2]. Family Drawing Test
[3]. House-Tree-Person test
[4]. Kinetic Family Drawing Test
[5]. Motivational Drawing Test
[7]. Spence Children's Anxiety Scale
[8]. Family Drawing Test
[9]. Dapple
[10]. Wolf
[11]. Hulse
)
