نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه روان شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید باهنر، کرمان، ایران
2 استاد گروه اقتصاد، دانشکده اقتصاد و مدیریت، دانشگاه شهید باهنر، کرمان، ایرانن
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
The present study aimed to develop the Economic-Psychological Resilience Scale (EPRS) and evaluate its psychometric properties. To this end, a descriptive research method was used. The research population included all Kerman employed citizens in 2019. For this purpose, the items related to individual economic resilience were developed using the Connor-Davidson Resilience Scale. Then, after preliminary reviews and content validation by experts in the field of economics and psychology, the scale was piloted on a sample of 30 individuals, and the final version of the scale was constructed. The Resilience Scale, the Goldberg General Health Questionnaire, and the Economic-Psychological Resilience Scale (EPRS) were administered to a sample of 384 persons who were selected using convenient sampling from different regions. Results: The results of the exploratory factor analysis of the developed scale showed the three-factor model consisted of three factors including problem analysis, self-efficacy, adaptability, and flexibility. AMOS software was used to confirm the construct validity of the model, and the results showed the appropriate fit of the second-order one-factor model. The analysis of the reliability and validity indexes of the scale shows that the scale has acceptable reliability and validity. Conclusion: Given the acceptable reliability and validity indices of this scale, it can be used in related research areas.
Introduction
Resilience is defined as the individual's ability to adapt to threatening or unfavorable situations (Garmezy & Masten, 1991; Waller, 2001). Resilience is to recover to the initial balance or a higher level of balance (in threatening situations) and therefore leads to successful adaptation in life (Kumpfer, 1999). Connor and Davidson (2003) consider resilience to be a person's ability to cope with a biological-psychological imbalance in dangerous situations. According to the definition proposed by Connor and Davidson, resilience is not only a passive concept in the face of difficult circumstances but also active and constructive participation in one's surrounding environment.
Resilience is a protective factor against mental and physical health conditions (Hu et al., 2015; MacLeod et al., 2016). Resilience in economics refers to an inherent response and adaptation of individuals and communities to risks and losses to the extent that it empowers individuals to reduce potential damages and losses (Rose, 2004). The results of a study by Briguglio, Cordina, Farrugia, and Vella (2009) showed that economic vulnerability had a negative effect and economic resilience had a positive effect on GDP per capita.
There are two different perspectives about the conceptualization of psychological resilience: Psychological resilience as an outcome (Bonanno, 2012) or as an individual capacity (e.g., Liu, Reed, & Girard, 2017; Nelson, Shacham, & Ben-ari, 2016). Resilience causes people to use their abilities to achieve success and growth in life in difficult and exhausting situations, despite the risk factors, and they use these challenges and difficulties as an opportunity to empower themselves (Agaibi & Wilson, 2005).
Previous studies on resilience have been formed based on two different perspectives: A static and a dynamic perspective. The static perspective considers resilience to be the ability to recover where one stops after a stressful and unpredictable situation. The dynamic perspective, which has a transcendental view of simple recovery after a shock, instead emphasizes continuous adaptation to change and the creation of new opportunities. Accordingly, resilience capacity is a capacity that continually overcomes challenges and identifies new opportunities (Richtnér & Löfsten, 2014).
In recent years, various studies have been conducted for the development and assessment of psychometric properties of resilience scales in different age groups (children and adolescents, young people, adults and the elderly) and in various fields such as family, university, and members of special groups or those with special problems and disorders (Ahern, Kiehl, Sole, & Byers, 2006; Linda & Caltabiano, 2009; Resnick & Inguito, 2011; Cassidy, 2016; Surzykiewicz, Konaszewski, & Wagnild, 2019; Hosseini & Hosseinchari, 2013; Kazeruni Zand, Sepehri Shamloo, & Mirzaeian, 2013).
A review of the literature showed that no questionnaire could specifically measure a person's economic resilience and have high validity and reliability. Therefore, this study aimed to develop a researcher-made economic-psychological resilience scales with appropriate items and an acceptable level of reliability and validity.
Research methodology
This study employed a descriptive research design. The research population consisted of all working citizens over 18 years of age in Kerman in 2020. The reason for choosing people over 18 is that in Iran and any other country, people under 18 years of age are still economically dependent on their own family and it is not possible to accurately examine the economic resilience of this age group. The research sample was selected in two stages. In the first stage, 30 persons were selected and the developed scale was administered to them to assess the reliability of the items. Then, the final form of the scale was administered to 384 persons who were selected based on Cochran's formula and through convenient sampling from people living in all regions of the city of Kerman.
Instruments
TheEconomic-Psychological Resilience Scale (EPRS): This researcher-made scale contained 18 items scored based on 5-point Likert scale (totally agree = 5, agree = 4, no comment = 3, disagree = 2, and completely disagree = 1). Only the last item was scored reversely.
Connor-Davidson Resilience Scale (CD-RISK): This tool was developed by Connor and Davidson by reviewing the studies in the literature from 1979 to 1991 in the United States in the field of resilience. This scale was translated and validated by Mohammadi (2005) for use in Iran. The results showed it is a single-factor scale and its reliability was measured by Cronbach's alpha method as equal to 0.89 and its validity using the correlation of each item with the total score was 0.41 to 0.64
General Health Questionnaire-28 (GHQ): This questionnaire was first developed in 1972 by Goldberg and Hillier and aims to differentiate between healthy and sick people (Goldberg & Hillier, 1972). The questionnaire has 60, 30, 28, and 12-item forms. The 28-item version was used in this study, which was developed by Goldberg and Hillier (1979) by running the factor analysis in its long-form.
Results
In general, the descriptive statistics show that economic resilience is not significantly different between the participants in terms of gender, marital status, and education, implying that these variables have no significant effect on economic resilience.
To assess the content validity of the scale, 5 professors in the field of economics and 4 professors in psychology were surveyed and the content validity ratio (CVR) and content validity index (CVI) were used. The CVR value was 0.80, and the corresponding values above 0.78 with 9 persons are acceptable. Besides, the CVI value was 85.8, which is higher than the acceptable value of 0.79.
Exploratory factor analysis
Before running the exploratory factor analysis, the internal consistency method was used to select the acceptable items and the items with at least a positive correlation of 0.3 were selected and the rest of the items were excluded. Besides, Item 3 with a correlation value smaller than 0.3 was omitted and the rest of the items remained in the analysis.
Exploratory factor analysis was used to assess the underlying structure of the scale. First, the Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) sampling adequacy test was used to assess the initial fit of the data, and the Bartlett test of sphericity was used to ensure that the correlation matrix was not zero. the KMO value is higher than 0.6, and the Bartlett value (X2 = 1804.14) is significant (p<0.000), indicating that there is a high correlation between the items to analyze the factors. Besides, the diameters of the anti-image correlation matrix were all greater than 0.5, indicating the suitability of the data for performing factor analysis. In the exploratory factor analysis, which was performed using the principal components analysis by varimax rotation, the component analysis showed that from the seventh component onwards, the eigenvalues and the explained variances were insignificant. The first three components covered the acceptable variances and eigenvalues. However, the rest of the components did not have acceptable variance, so other criteria such as the percent variance and, most importantly, the three, four, five, and six-factor solutions were tested to obtain a simple structure. Given the simple structure criterion and the explained variance, the best solution, i.e. the three-factor structure, was chosen. This criterion can explain 42.45% of the variances of the items.
Figure 1. Scree plot
Based on the results of the scree test, the eigenvalues for 3 factors are 4.91, 1.64, and 1.51, respectively, which explain 42.45% of the observed variances.
Based on the results of the factor analysis and given the items related to each factor, the first factor was named as “problem analysis”, the second factor as “self-efficacy”, and the third factor as “flexibility and adaptability”.
Confirmatory factor analysis was used to assess the construct validity of the scale.
Table 1: Absolute, comparative, and adjusted fit indices of the first order three-factor model
CMIN/DF
GFI
AGFI
RMSEA
CFI
3
0/91
0/91
0/07
0/86
Table 1 presents the chi-square (CMIN/DF) value, comparative Fit Index (CFI), the goodness of fit index (GFI), adjusted goodness of fit index (AGFI), and root mean square error of approximation (RMSEA). Since CMIN/DF ratio is equal to 3, the model is assumed to be suitable. Besides, the RMSEA value is smaller than 0.88 (RMSEA = 0.07) and the other indicators show the acceptable fit of the model, all supporting the second-order three-factor model.
The reliability of the whole scale for 18 items estimated through Cronbach's alpha was 0.81. Besides, the corresponding values for the three subscales of problem analysis, self-efficacy, compatibility, and flexibility were 0.77, 0.69, and 0.58, respectively, indicating the acceptable reliability of the scale.
To assess the convergent validity and discriminant validity of the scale, Connor-Davidson Resilience Scale and Goldberg General Health Questionnaire were used.
economic resilience has a positive significant correlation (r = 0.60) with resilience (p <0.000), indicating the convergence validity of the Economic-Psychological Resilience Scale (EPRS). Also, the general health subscales (somatic symptoms, anxiety and insomnia, psychosocial dysfunction, and severe depression) and the overall score of general health have a negative and significant correlation with resilience (p <0.000) with the corresponding values of 0.19, 0.26, 0.29, 0.28, and 0.31, respectively. Since higher scores on the general health questionnaire indicate a decrease in mental health, the results presented in the table above concerning the negative relationship of resilience with mental health and its subscales confirm the divergent validity of the Economic-Psychological Resilience Scale (EPRS).
Conclusion
This study aimed at developing the individual economic resilience scale and validating it among working citizens in Kerman. After reviewing the related literature on resilience and economic and psychological studies related to the definitions of resilience in both disciplines, 19 items were developed and analyzed. Based on the results of exploratory and confirmatory factor analysis, Item 3 was removed due to low factor loads and correlation coefficients. Besides, the scale was validated using the content validity ratio (CVR) and content validity index (CVI).
Exploratory factor analysis was run to extract the factors of the scale. The criterion for extracting the factors was the slope of the scree plot and the eigenvalues greater than 1.5 that were measured by the Varimax method. Besides, the Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) test and the Bartlett test of sphericity were used to assess the adequacy of the sample size. The results showed the sampling adequacy for the construct validity of the scale. The factor analysis by the Warimax method showed that the scale contains 3 factors that can explain 42.45% of the whole variance of the scale, and these factors were named problem analysis, self-efficacy, adaptability, and flexibility.
Besides, confirmatory factor analysis was run to confirm the one-factor structure of the scale. and the results confirmed the second-order one-factor model for the Economic-Psychological Resilience Scale (EPRS).
The correlation of this scale with the Connor-Davidson Resilience Scale shows that the developed scale has acceptable convergent and construct validity. Furthermore, the analysis of the relationship between the Goldberg General Health Questionnaire and its subscales with the Economic-Psychological Resilience Scale (EPRS) suggested acceptable discriminant validity of the scale. The assessment of the reliability index of the scale using Cronbach's alpha coefficient for 18 items showed that the reliability of the scale was 0.81. Besides, the corresponding values for the three subscales of problem analysis, self-efficacy, compatibility, and flexibility were 0.77, 0.69, and 0.58, respectively, indicating the acceptable reliability of the scale.
Besides, the content validity of the scale was assessed by the experts in the two fields of psychology and educational sciences, and convergent and discriminant validity indexes of the scale were confirmed. The analysis of the reliability of the scale using Cronbach's alpha method also confirmed the reliability of the scale.
One of the limitations of this study is that it was conducted on Kerman working citizens and the generalization of its findings to other countries should be done with caution. Accordingly, it is suggested that this scale be re-validated in other countries, cultures, and situations. Furthermore, confirmatory factor analysis and other assessments such as predictive criterion validity and test-retest reliability were not performed, and future research can take into account these factors.
* Corresponding author
کلیدواژهها [English]
تابآوری توانایی یا نتیجۀ سازگاری فرد در واکنش به شرایط تهدیدکننده یا نامناسب تعریف شده است (Garmezy, & Masten, 1991 ؛ Waller, 2001). تابآوری بازگشت به تعادل اولیه یا رسیدن به سطح بالاتری از تعادل (در شرایط تهدیدکننده) است و بنابراین، موجب سازگاری موفق فرد در زندگی میشود (Kumpfer, 1999). از دیدگاه کانر و دیویدسون، تابآوری را توانمندی فرد دربرابر تعادل زیستیـروانی در شرایط خطرناک میدانند که در تعریف کانر و دیویدسون تابآوری تنها مفهومی انفعالی دربرابر شرایط سخت نیست، بلکه شرکت فعال و سازنده در محیط پیرامونی فرد است (Conner&Davidson, 2003).
مطالعات سیر زمانی مفهوم تابآوری هم نشاندهندۀ این واقعیت است که تابآوری در ابتدا در سطح فرد و خانواده و سپس در سطوح سازمانی و جامعهشناسی مطرح شده است و امروزه این مفهوم حتی در سطح کلانتر حکومت (Howell, 2012) و ملت درقالب مفهوم تابآوری ملی (Chasdi, 2012) مطرح شده است.
کیمهی[1] (2016) تابآوری را در سه سطح فرد، اجتماع و ملی در نظر میگیرد که دو سطح آخر بهعنوان تابآوری اجتماعی در نظر گرفته شدهاند و یا برخی پژوهشها تابآوری را دارای سطوح چندگانهای مثل فردی، اجتماعی، نهادی، ملی، منطقهای و جهانی دانستهاند. بعضی از پژوهشگران تابآوری را تمایل شخصیتی فرض میکنند که اجزایی مانند سخترویی[2] یا حس یکپارچگی[3] را ارائه میکند. تابآوری بهعنوان تمایل شخصیتی، عواملی مانند میل به بقا، درک یک موقعیت مانند موقعیتی چالشبرانگیز، حسی از تعهد و کنترل، حسی از معنا، خودکارآمدی و توانمندی یادگرفتهشده[4] را دربردارد. یکی از مدلهای تابآوری فردی مدل آنتونوفسکی[5] بهنامِ ساس است که سه ویژگی را شامل میشود: قابلدرکبودن[6]: که در آن فرد جهان را منظم و مشکلاتی را که فرد با آن مواجه میشود، قابلفهم و روشن درک میکند. مدیریتپذیری[7]: که فرد معتقد است منابع موردنیاز برای غلبۀ موفقیتآمیز، در اختیار او هستند یا در اختیار دیگرانی قرار دارند که فرد بر آنها متکی است. معناداری[8]: فرد احساس میکند که مشکلات و نیازهایی که در زندگی مطرح میشوند، چالشهایی با ارزش برای درگیرشدن و تعهد هستند (Kimhi & Eshel, 2009).
تابآوری در اقتصادْ واکنش و سازگاری ذاتی افراد و جوامع دربرابر خطرها و آسیبها است تا جایی که افراد را در کاهش خسارات و ضرر و زیانهای بالقوۀ ناشی از مخاطرات توانمند کند (Rose, 2004). در مطالعۀ بریگوگلیو، کوردینا، فاروگیا و ولا، نتایج نشان داد که آسیبپذیری اقتصادی تأثیر منفی و تابآوری اقتصادی تأثیر مثبت بر تولید ناخالص داخلی سرانه دارند (Briguglio, Cordina, Farrugia& Vella, 2009).
دربارۀ مفهوم تابآوری روانشناختی، دو دیدگاه متفاوت وجود دارد: تابآوری روانشناخی بهعنوان یک نتیجه (Bonanno, 2012) و یا بهعنوان یک ظرفیت فردی (مانند Liu , Reed &Girard , 2017 ؛ Nelson, Shacham & Ben-ari, 2016). تابآوری سبب میشود که افراد در شرایط سخت و طاقتفرسا با وجود عوامل خطر از تواناییهای خود در رسیدن به موفقیت و رشد در زندگی استفاده کنند و از این چالشها و آزمونها بهعنوان فرصتی برای توانمندکردن خود بهرهمند شوند (Agaibi & Wilson, 2005).
پژوهشهای گذشته دربارۀ تابآوری براساس دو دیدگاه مختلف شکل گرفتهاند. اولی دیدگاه ایستا و دیگری دیدگاه پویا است. مکتب فکری ایستا، تابآوری را توانایی احیاکردن و تجدید نیرو در نظر میگیرد، جایی که فرد بعد از موقعیت استرسزا و پیشبینینشده بازمیایستد. مکتب فکری پویا که نگرشی ماورای ترمیم ساده بعد از شوک دارد، درعوض، بر هماهنگی مستمر با تغییر و ایجاد فرصتهای جدید تأکید دارد. برایناساس، ظرفیت تابآوری، ظرفیتی است که بهطور مستمر بر چالشها غلبه میکند و فرصتهای جدید را شناسایی میکند (Richtnér & Löfsten, 2014).
با افزایش تحریمهای بینالمللی در کشور ایران و درنتیجه پیامدهای طبیعی ناشی از آن مانند افزایش تورم و کاهش قدرت خرید و نیاز به تابآوربودن روانشناختی مردم در حوزۀ اقتصادی و بالابردن این خصیصه از طریق برخی از مداخلات احساس میشود. این امر موجب میشود که تابآوری یکی از بزرگترین فواید ملی در موقعیت کنونی قلمداد شود.
در سالهای اخیر، بررسی پژوهشهای مختلف حاکی از ساخت و بررسی اعتبار و پایایی و ویژگیهای روانسنجی مقیاسهای تابآوری در گروههای سنی مختلف (کودک و نوجوان، جوان، بزرگسال و سالمندان) و در زمینههای متنوعی ازجمله خانواده، دانشگاه و افراد گروههای ویژه و یا دارای مشکلات و اختلالات خاص است (Ahern, Kiehl, Sole ML, Byers ,2006؛ , 2009 Linda & Caltabiano ؛ Resnick & Inguito, 2011 , ؛, 2014 Cassidy ؛, 2017 Morote, Hjemdal, Uribe & Corveleyn ؛ Surzykiewicz, Konaszewski & Wagnild, 2019 ؛ حسینی و حسین چاری ، 1392؛ کازرونی زند، سپهری شاملو و میرزائیان ،1392).
بررسی پیشینۀ پژوهشی در این حوزه نشان میدهد پرسشنامهای یافت نشد که بتواند بهطور ویژه مفهوم تابآوری اقتصادی فرد را و نه مفهوم تابآوری بهصورت کلی را اندازه گیری کند و قابلیت روایی و پایایی بالا داشته باشد؛ زیرا اهمیت این موضوع در این است که درصورت انجام پژوهش در حوزۀ تابآوری اقتصادی، استفاده از مفهوم پرسشنامۀ تابآوری نمیتواند کاملاً این بحث را پوشش دهد. درنتیجه، هدف اصلی این پژوهش ساخت مقیاسی است که بتواند تابآوری اقتصادی ـ روانی فرد را بسنجد؛ بنابراین، سؤالات اصلی مقاله این است که پرسشنامۀ پژوهشگرساختۀ تابآوری اقتصادیـروانی از چه سؤالاتی تشکیل شده است و آیا از اعتبار و روایی مناسبی برخوردار است یا خیر.
روش پژوهش
پژوهش حاضر ازنظر هدفْ کاربردی و ازنظر گردآوری دادهها توصیفی ـ پیمایشی و از نوع مطالعات آزمونسازی است. جامعۀ آماری پژوهش حاضر متشکل از کلیۀ شهروندان شاغل با سن بالای 18 سال شهر کرمان در کشور ایران در سال 1399بود. دلیل انتخاب معیار سن بالای 18 سال این است که در ایران و هر کشور دیگر، افراد زیر سن 18 سال ازنظر اقتصادی هنوز به خانوادۀ خود وابسته هستند و نمیتوان در این گروه سنی به بررسی تابآوری اقتصادی آنها بهصورت دقیق و کلی پرداخت. نمونۀ پژوهش در دو مرحله انتخاب شد. در مرحلۀ اول، 30 نفر انتخاب شدند و مقیاس ساختهشده بر روی آنها اجرا شد که پایایی سؤالات بررسی شد. سپس فرم نهایی مقیاس بر 384 نفر براساس جدول تعیین حجم نمونۀ کوکران (برای جوامع بالای 100000 نفر) و بهروش نمونهگیری دردسترس انتخابشده از تمامی مناطق شهر کرمان اجرا شد. برای اجرای پژوهش و تهیۀ مقیاس معتبر با استفاده از پیشیینۀ پژوهش در یافتههای روان شناسی و اقتصاد و بررسی پژوهشهای مرتبط با چگونگی ساخت آزمونها، گویههای مرتبط با مفهوم تابآوری اقتصادی براساس نظر متخصصان این دو حوزه در پژوهش کیفی اولیه بررسی و نوشته شد. درمجموع، 21 گویه برای بررسی مقدماتی مقیاس پژوهشگر تدوین شد و این مقیاس برای هر گویه یا عبارت 5 گزینه بهصورت طیف لیکرت 5درجهای است. این پرسشنامه ابتدا در اختیار 30 نفر از افراد گروه نمونه قرار گرفت. پس از پاسخگویی و بررسی پایایی و نظر افراد گروه نمونه، فرم نهایی با تعداد 19 گویه ساخته شد و بر روی 384 نفر از افراد گروه نمونه اجرا شد که تعداد زنان نمونه 167 نفر (۵/۴۳درصد) و تعداد مردان 217 نفر (5/56درصد) بود و 110 نفر از افراد نمونه (6/28درصد) مجرد و 274 نفر (4/71درصد) متأهل بودند و حداقل سن 19 و حداکثر 78 و میانگین سنی گروه نمونه 13/39 بود.
ابزار پژوهش
مقیاس تابآوری اقتصادی فردی: مقیاس پژوهشگرساختهای شامل 18 عبارت است که هر گویه، طیف لیکرت 5درجهای (کاملاً موافقم، موافقم، نظری ندارم، مخالفم و کاملاً مخالفم) دارد که بهترتیب از کاملاً موافقم تا کاملاً مخالفم نمرههای 5 تا 1 کسب میکنند. فقط گویۀ آخر که بهدلیل معکوسبودن آن، نمرهگذاری معکوس میشود. گویههای این مقیاس در جدول 2 و زیرعنوان عاملهای آن قرار دارند. گفتنی است که برای ساخت این پرسشنامه ابتدا از 3 متخصص در حوزۀ روانشناسی و 2 متخصص در حوزۀ اقتصاد خواسته شد که براساس تعاریف تابآوری در هر رشته و شاخصهای کلی مرتبط با تابآوری را بررسی کنند. براساس نظر خبرگان گویههای مرتبط ساخته شد و ازنظر روایی صوری و بررسی آن به 10 نفر از دانشجویان ارشد رشتههای روانشناسی و اقتصاد داده شد تا نظر خود را دربارۀ قابلفهمبودن و ابهامنداشتن بدهند. پس از بررسی موارد و ساخت پرسشنامه، پایایی و روایی موردنظر این پرسشنامه بررسی شد که در ادامه در بحث یافتهها مشاهده میشود.
مقیاس تابآوری کانر و دیویدسون (CD-RISK): این ابزار را کانور و دیویدسون با مرور منابع پژوهشی 1979-1991 در ایالات متحده در حوزۀ تابآوری تهیه شد و 25 عبارت در یک طیف لیکرت 5گزینهای (همیشه، اغلب اوقات، گاهی اوقات، بهندرت و هیچوقت) دارد که هدف آن سنجش میزان تابآوری در افراد مختلف است ( Conner&Davidson, 2003). این مقیاس را در سال 1384 محمدی در ایران ترجمه و اعتباریابی کرد. نتایج بیانگر تکعاملیبودن مقیاس بود و همچنین، پایایی آن بهروش آلفای کرونباخ در پژوهش محمدی (1384) 89/0 به دست آمد و روایی مقیاس را بهروش همبستگی هر گویه با نمرۀ کل مقولهها بین 41/0 تا 64/0 به دست آورد.
پرسشنامۀ سلامت عمومی فرم 28مادهای (GHQ): این پرسشنامه را اولین بار گلدبرگ در سال 1972 تدوین کرد و هدف آن تمایزقائلشدن بین افراد سالم و افراد بیمار است (Goldberg, 1972). این پرسشنامه فرمهای 60، 30، 28 و 12سؤالی دارد که در این پژوهش فرم 28سؤالی آن استفاده شده است که فرم 28سؤالی را گلدبرگ وهیلر، ازطریق اجرای روش تحلیل عاملی بر روی فرم بلند آن طراحی کرده است( Goldberg & Hillier,1979). این پرسشنامه چهار زیرمقیاس (نشانههای جسمانی، اضطراب و بیخوابی، نارساکنشوری اجتماعی و افسردگی ) دارد. هر سؤال در مقیاس چهاردرجهای (0-3) نمرهگذاری شد. از این آزمون برای هر فرد 5 نمره به دست میآید که 4 نمره مرتبط با خردهمقیاسها و یک نمره هم نمرۀ کلی است. در ایران، تقوی (1380) با هدف بررسی روایی و اعتبار این پرسشنامه به این نتیجه رسید که اعتبار پرسشنامه با روش دوبارهسنجی، تنصیفی و آلفای کرونباخ بهترتیب 70/0، 93/0 و 90/0 است و همچنین، ضریب روایی همزمان این پرسشنامه با پرسشنامۀ بیمارستان میدلسکس 55/0 به دست آمد. ضرایب همبستگی بین خردهمقیاسهای این پرسشنامه با نمرۀ کل در حد رضایتبخش و بین 72/0 تا 870 متغیر بود.
یافتهها
در ابتدا آمارههای توصیفی متغیر تابآوری اقتصادی براساس جنسیت، مقطع تحصیلی و نوع تأهل در جداول زیر آورده شده است:
|
جدول 1: آمارههای توصیفی تابآوری اقتصادی براساس جنسیت |
||||||
|
تابآوری اقتصادی |
حجم نمونه |
حداقل |
حداکثر |
میانگین |
انحراف استاندارد |
|
|
زن |
مجرد |
167 |
40 |
86 |
10/66 |
39/10 |
|
متأهل |
110 |
40 |
90 |
68/64 |
91/9 |
|
|
مرد |
مجرد |
53 |
34 |
85 |
62/63 |
78/10 |
|
متأهل |
164 |
43 |
91 |
07/67 |
39/9 |
|
در تحلیل دادهها برای بررسی پایایی و اعتبار از روایی محتوایی، همسانی درونی با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ جهت پایایی و روایی ملاکی همزمان و روایی افتراقی استفاده شد.
بهمنظور بررسی روایی محتوایی این پرسشنامه نظر 5 تن از استادان گروه اقتصاد و 4 تن از استادان حوزۀ روانشناسی گرفته شد و از دو شاخص نسبت روایی محتوایی[9] (CVR) و شاخص روایی محتوایی[10] (CVI) استفاده شد (لاوشه، 1975). مقدار شاخص نسبت روایی محتوایی 80/0 به دست آمد که با تعداد 9 نفر، اگر این شاخص بالای ۷۸/۰ باشد، مقدار مناسبی است. همچنین، مقدار شاخص روایی محتوایی ۸۵/۰ به دست آمد که از مقدار مناسب ۷۹/۰ بیشتر است.
قبل از انجام تحلیل عاملی اکتشافی برای گزینش سؤالهای مناسب از روش همسانی درونی استفاده شد و سؤالهایی که حداقل همبستگی مثبت 3/0 داشتند، انتخاب و بقیۀ گویهها حذف شد که گویۀ «زمانی که راهحلی برای مشکلات مالیام ندارم، خودم را به دست سرنوشت میسپارم» مقدار کمتر از همبستگی 3/0 بود و درنتیجه، حذف شد و بقیۀ گویهها در تجزیهوتحلیل باقی ماندند.
بهمنظور بررسی ساختار پرسشنامه و کاهش تعداد گویهها به عوامل زیربنایی آن از تحلیل عاملی اکتشافی با تعداد 384 نفر استفاده شد. ابتدا از آزمون شاخص کفایت نمونهبرداری کایرزـمایرـآلکین[11] (KMO) برای بررسی تناسب اولیۀ دادهها و از آزمون کرویت بارتلت[12] برای بررسی صفرنبودن ماتریس همبستگی استفاده شد. شاخص KMO بهدستآمده بالاتر از 6/0 است و همچنین، شاخص بارتلت با مقدار (X²=1804/14) و با درجۀ آزادی 174، در سطح کمتر از (p<0/000) معنیدار است که این نتیجه نشاندهندۀ همبستگی کافی میان مادهها برای تحلیل عوامل است. همچنین، اندازههای قطری همبستگیهای ضد تصویر همگی بالاتر از 5/0 بود که نشاندهندۀ قابلیت دادهها برای انجام تحلیل عاملی است. تحلیل عاملی اکتشافی با استفاده از تحلیل مؤلفههای اصلی[13] با چرخش واریماکس[14] انجام شد. بررسی تحلیل مؤلفهای در آغاز نشان داد که از مؤلفۀ هفتم به بعد مقادیر ویژه و واریانس تبیینشده ناچیز هستند. سه مؤلفۀ اول واریانس و مقدار ویژۀ مناسبی را پوشش دادند؛ اما بقیۀ مؤلفهها از واریانس قابلقبولی برخوردار نبودند؛ ازاینرو، باتوجهبه ملاکهای دیگری چون درصد واریانس تبیینشده و از همه مهمتر نائلشدن به ساختار ساده راهحلهای سه، چهار، پنج و ششعاملی امتحان شد که براساس معیار ساختار ساده و میزان واریانس تبیینشده، بهترین راهحل یعنی ساختار سهعاملی برگزیده شد که این معیار میتواند 45/42درصد واریانس گویهها را توجیه کنند. شکل زیر نمودار اسکری را برای بررسی مقادیر ویژه نشان میدهد، براساس نتایج آزمون اسکری مقادیر ارزشهای ویژه برای 3 عامل بهترتیب 91/4، 64/1 و 51/1 است که درمجموع، ۴۲/۴۵درصد از واریانسهای مشاهدهشده را تبیین میکنند.
شکل 1: منحنی شیب اسکری
نتایج مقدار اشتراکات هر گویه و مقادیر عاملی و ارزشهای ویژه برای عاملهای بهدستآمده در جدول
2 آمده است.
جدول 2: سهم اشتراک هر گویه و ضرایب ماتریس ساختار عامل با چرخش واریماکس
|
شمارۀ گویهها |
محتوای گویه |
اشتراکات |
عامل اول |
عامل دوم |
عامل سوم |
ارزش ویژه |
|
|
2 |
دوستانی دارم که در زمان بیکاری یا بدهیهای مالی می توانم روی آنها حساب کنم |
51/0 |
60/0 |
|
|
91/4 |
|
|
4 |
در برابر مشکلات عدیده مالی می توانم چاره ای بیندیشم |
44/0 |
52/0 |
|
|
||
|
5 |
معتقدم که مشکلات مالی متعدد سبب قوی تر شدنم می شود |
58/0 |
73/0 |
|
|
||
|
6 |
درصورتیکه دچار بیکاری، بدهی یا وابستگی مالی شوم میتوانم دوباره به حالت اولم برگردم |
48/0 |
57/0 |
|
|
||
|
8 |
زمانی که احساس میکنم از عهدۀ مشکلات مالیام برنمیآیم میدانم برای کمکگرفتن به کجا مراجعه کنم |
45/0 |
60/0 |
|
|
||
|
11 |
اگر بیکار شوم یا از کاری برکنار شوم بهراحتی دلسرد و مأیوس نمیشوم |
37/0 |
56/0 |
|
|
|
|
|
17 |
چالشهای مرتبط با امور مالی را دوست دارم |
43/0 |
64/0 |
|
|
|
|
|
7 |
در هر کاری بیشترین تلاشم را میکنم و به سود مالی آن فکر نمیکنم |
21/0 |
|
40/0 |
|
64/1 |
|
|
10 |
ترجیح میدهم خودم مسائل مالیام را حل کنم تا اینکه دیگران درمورد من تصمیم بگیرند |
56/0 |
|
70/0 |
|
||
|
12 |
وقتی که میتوانم از عهدۀ مخارج زندگیام بربیایم، خودم را فردی توانا میدانم |
50/0 |
|
67/0 |
|
||
|
13 |
در اوضاع و شرایط نامساعد مالی میتوانم تصمیماتی بگیرم که دیگران را تحتتأثیر قرار میدهد |
35/0 |
|
47/0 |
|
||
|
15 |
حس میکنم که بر دخلوخرج زندگیام کنترل دارم |
59/0 |
|
75/0 |
|
||
|
16 |
بهخاطر پیشرفتهای مالیام به خودم میبالم |
35/0 |
|
50/0 |
|
||
|
1 |
با افزایش قیمتها میتوانم خودم را با آن سازگار کنم |
32/0 |
|
|
40/0 |
51/1 |
|
|
9 |
در مواجهه با چالشهای مالی فراوان تمرکزم را از دست نمیدهم و درست فکر میکنم |
40/0 |
|
|
42/0 |
||
|
14 |
در برخورد با اوضاع نامساعد و بحرانهای اقتصادی کشور لازم است که انعطافپذیری داشته باشیم |
52/0 |
|
|
46/0 |
||
|
18 |
بدون درنظرگرفتن تورم و بیکاری و فسادهای مالی برای رسیدن به اهداف زندگیام تلاش میکنم |
22/0 |
|
|
40/0 |
||
|
19 |
افزایش بیکاری و تورم در کشور، مرا نااُمید کرده است |
53/0 |
|
|
73/0 |
||
|
|
درصد واریانس تبیینشده هر عامل |
07/17 |
93/15 |
41/9 |
|
||
در این تحلیل عاملی و باتوجهبه گویههای مرتبط با هر عامل بهترتیب عامل اول با عنوان «تحلیل مسئله»، عامل دوم با عنوان «خودکارآمدی» و عامل سوم با عنوان «انعطافپذیری و سازگاری» نامگذاری شدند.
بهمنظور بررسی روایی سازه از تحلیل عاملی تأییدی استفاده شد، ازآنجاکه آیتمها برای سه بخش تحلیل مسئله، خودکارآمدی و انعطافپذیری و سازگاری در حوزۀ تابآوری ساخته شدند و مدل تکعاملی مرتبۀ دوم بررسی شد تا برازش دادهها در مدل بررسی شد. نتایج نشان داد که شاخصهای برازش در مدل تکعاملی مرتبۀ دوم، برارزش مناسبی دارند.
شاخص نسبت مجذور کای[15] به درجۀ آزادی (CMIN/DF) با مقدار 3، شاخص برازش مقایسهای[16] (CFI) با مقیاس 86/0 ، شاخص نیکویی برازش[17] (GFI) با مقدار 91/0 ، شاخص نیکویی برازش انطباقی[18] (AGFI) با مقدار 91/ ، خطای ریشۀ مجذور میانگین تقریب[19] (RMSEA) با مقدار 07/0 بدست آمد. ازآنجاکه نسبت مجذور کای به درجۀ آزادی مساوی 3 است، مدل مناسب فرض میشود. همچنین، مقدار شاخص ریشۀ دوم میانگین مجذورات باقیمانده کمتر از 08/0 است (RMSEA=0/07) و شاخصهای دیگر هم نشاندهندۀ برازش قابلقبول مدل هستند که همگی ازمدل تکعاملی مرتبۀ دوم حمایت میکند (کلاین، 2015).
نمودار 2: تحلیل مدل تک عاملی مرتبۀ دوم و وزنهای رگرسیون استاندارد هر گویه
همانطور که نمودار 2 نشان میدهد همۀ سؤالات باقیمانده وزنهای رگرسیونی و در سطح P<0/001 دارند که نشاندهندۀ معناداربودن ضرایب رگرسیون است.
پایایی کل آزمون برای 18 گویه ازطریق آلفای کرونباخ 81/0 به دست آمد که بهطور کلی این مقدار برای هدفهای پژوهشی اگر بین 70/0 تا 80/0 باشد، کافی به نظر میرسد (شریفی و شریفی، 1396). همچنین، برای عاملهای تحلیل مسئله، خودکارآمدی وسازگاری و انعطافپذیری بهترتیب 77/0، 69/0 و 58/0 به دست آمد که نشاندهندۀ اعتبار مناسب ابزار است. بهمنظور بررسی روایی همگرا این پرسشنامه از پرسشنامههای تابآوری کانر و دیویدسون (2003) و برای بررسی روایی افتراقی از پرسشنامۀ سلامت عمومی (Goldberg, 1972) استفاده شد. نتایج همبستگی بین نمرات در جدول3 آمده است.
جدول 3: بررسی همبستگیهای تابآوری اقتصادی با تابآوری و سلامت عمومی
|
|
تابآوری |
نشانههای جسمانی |
اضطراب و بیخوابی |
نارساکنشوری اجتماعی |
افسردگی |
سلامت عمومی |
|
تابآوری اقتصادی |
**60/0 001/0> |
**19/0- 001/0> |
**26/0- 001/0> |
**29/0- 001/0> |
**28/0- 001/0> |
**31/0- 001/0> |
طبق جدول 3 تابآوری اقتصادی با تابآوری همبستگی مثبت 60/0 دارد که در سطح p<0/000 معنیدار است و نشاندهندۀ روایی همگرای مقیاس تابآوری اقتصادی است. همچنین، بین خردهمقیاسهای سلامت عمومی (نشانههای جسمانی، اضطراب و بیخوابی، نارساکنشوری اجتماعی و افسردگی) و نمرۀ کل سلامت عمومی با تابآوری همبستگی منفی بهترتیب 19/0، 26/0، 29/0، 28/0 و 31/0 وجود دارد که در سطح p<0/000 معنیدار است. ازآنجاکه نمرات بیشتر در پرسشنامۀ سلامت عمومی نشاندهندۀ کاهش در مقدار سلامت روان است، نتایج این جدول در رابطۀ منفی تابآوری با سلامت روانی و خردهمقیاسهای آن نشاندهندۀ روایی واگرای مقیاس تابآوری اقتصادی است.
بحث
پژوهش حاضر با هدف معرفی و ساخت آزمون تابآوری اقتصادی فردی و اعتباریابی و روایییابی آن در بین شهروندان شاغل شهر کرمان انجام شد. پس از مطالعۀ منابع نظری و پیشینۀ پژوهش درزمینۀ تابآوری و منابع اقتصادی و روانشناختی مرتبط با تعاریف تابآوری در هر دو رشته، 21 گویه طراحی و بررسی و تجزیهوتحلیل شد که درنهایت، بعضی گویههای بهدلیل نامناسببودن و تحلیل آماری کنار گذاشته شد و درنهایت، 18 گویه در این مقیاس به دست آمد. سپس پایایی و روایی این مقیاس براساس روشهای مختلف بررسی شد. بررسی شاخص نسبت روایی محتوایی و شاخص روایی محتوایی برای بررسی روایی محتوای مقیاس نشاندهندۀ روایی محتوایی آن بود.
همچنین، تحلیل عاملی اکتشافی بر مقیاس تابآوری با هدف استخراج عاملهای این مقیاس صورت گرفت. ملاک استخراج عوامل عوامل شیب نمودار اسکری و ارزش ویژه بالای یکونیم بود که با روش واریماکس سنجش شد. درضمن، برای ارزیابی مناسببودن اندازۀ نمونه از آزمون کفایت کایزر-میر-اولکین (KMO) و آزمون کرویت بارتلت استفاده شد. نتایج نشاندهندۀ میزان کفایت نمونهبرداری در روایی سازه بود. تحلیل عاملی بهروش واریماکس نشان داد محتوای این آزمون از 3 عامل تشکیل شده است که درمجموع، 45/42درصد از واریانس کل مقیاس را تبیین میکند و براساس هدف هر سؤال بهترتیب تحلیل مسئله، خودکارآمدی و انعطافپذیری و سازگاری نامگذاری شد.
همچنین، بهمنظور تأیید ساختار عاملی این مقیاس، از تحلیل عاملی تأییدی استفاده شد. نتایج حاکی از برازش دادهها با مدل تکعاملی مرتبۀ دوم بود.
همبستگی این مقیاس با مقیاس تابآوری کانر و دیویدسون، نشان میدهد این پرسشنامه روایی سازۀ همگرای مناسبی دارد (Conner&Davidson, 2003). همچنین، بررسی رابطۀ بین مقیاس سلامت عمومی و خردهمقیاسهای آن با مقیاس تابآوری اقتصادی نشاندهندۀ روایی سازۀ واگرای مقیاس تابآوری است. نتایج ملاک پایایی مقیاس حاضر ضریب آلفای کرونباخ بر 18 گویه نشان داد پایایی کل آزمون ازطریق آلفای کرونباخ 81/0 است. همچنین، برای عاملهای تحلیل مسئله، خودکارآمدی و سازگاری و انعطافپذیری بهترتیب 77/0، 69/0 و 54/0 به دست آمد که نشاندهندۀ اعتبار مناسب ابزار است.
درکل، باتوجهبه یافتهها و براساس بررسیهای همبستگی و تحلیل عاملی اکتشافی 3 عامل درزمینۀ تابآوری به دست آمد که این عاملها باتوجهبه گویههای مرتبط با هر عامل نامگذاری شدند. عامل اول تحلیل مسئله، عامل دوم خودکارآمدی و عامل سوم انعطافپذیری و سازگاری نامیده شد. درمورد عامل تحلیل مسئله میتوان بیان کرد که رویارویی با مسائل و مشکلات مختلف در زندگی درصورتیکه با تحلیل و بررسی مشکلات و موقعیتها و بهدستآوردن راهحلی برای آنها همراه باشد، به افزایش قدرت تحمل و تابآوری افراد منجر میشود. درمورد عامل دوم یعنی خودکارآمدی میتوان استنباط کرد که افراد با خودکارآمدی بالا، رویدادهای ناخوشایند زندگی را فرصتی برای یادگیری تلقی میکنند و قادرند در شرایط سخت و بحرانی آرامش خود را حذف کنند و درمقابل مسائل و مشکلات واکنشهای موفقیتآمیزی از خود نشان دهند. در بررسی عامل انعطافپذیری و سازگاری میتوان بیان کرد که بورتون و همکاران (2010) انعطافپذیری شناختی را بهعنوان یکی از پنج عامل حمایتی تابآوری بررسی کردند و نتایج نشان داد افرادی با این توانایی از توجیهات جایگزین استفاده میکنند و بهصورت مثبت چهارچوب فکری خود را بازسازی میکنند و موقعیتهای چالشانگیز یا رویدادهای استرسزا را میپذیرند. همچنین، بررسی روایی محتوایی که با استفاده از نظر کارشناسان دو حوزۀ روانشناسی و علوم تربیتی انجام گرفت و بررسی روایی سازۀ همگرا و روایی سازۀ افتراقی و همچین، پایایی پرسشنامه با روش آلفای کرونباخ نشاندهندۀ تأیید پایایی و روایی این مقیاس است. از محدودیتهای پژوهش این است که بر روی شهروندان شاغل کرمانی انجام شده است و تعمیم آن به کشورهای دیگر باید با احتیاط صورت گیرد. براساس این محدودیت پیشنهاد میشود که این مقیاس در کشورها و فرهنگها و موقعیتهای دیگر دوباره اعتباریابی شود. همچنین، در این آزمون از شاخصهای دیگر مانند روایی ملاکی پیشبین و پایایی بهروش بازآزمایی انجام نشد که پیشنهاد میشود در پژوهشهای آینده به این شاخصها توجه شود.
[1]. Kimhi
[2]. hardness
[3]. sense of coherence
[4]. learned resourcefulness
[5]. Antonovsky
[6]. comprehensibility
[7]. manageability
[8]. meaningfulness
[9]. Content validity ratio
[10]. Content validity index
[11]. Kaisar-meyer-olkin
[12]. Bartlett test of sphericity
[13]. Principal components analysis
[14]. varimax
[15]. Chi square
[16]. Comparative Fit Index (CFI)
[17]. Goodness of Fit Index (GFI)
[18]. Adjusted Goodness of Fit Index (AGFI)
[19]. Root Mean Square Error of Approximation (RMSEA)
)
