نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 کارشناس ارشد، گروه روان‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اصفهان، خوراسگان، اصفهان، ایران.
2 استادیار، گروه روان‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اصفهان، خوراسگان، اصفهان، ایران.
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
The study was conducted with the aim of investigating the effectiveness of trauma–-informed parenting on the relationship between attachment and emotional disturbance in adoptive families. The research method was semi-experimental and included experimental and control groups with pre-test, post-test, and a 45-day follow-up period. The statistical population included all adoptive families from care centers for orphaned and abused children in the city of Isfahan in the summer, which were selected by the available sampling method among those who were referred to the care centers for orphaned and abused children in the city of Isfahan. Twenty people (20 experimental people) and (20 control people) were randomly divided to two groups. The research tools include Halpern and Kapenerek's relationship between the attachment questionnaire, and Simmons and Gaher's emotional disturbance. Trauma-informed parenting training was conducted in 120-minute sessions. Data analysis was done using statistical methods and SPSS 23 software. The findings showed that the trauma- informed parenting intervention is effective in the relationship between attachment, and emotional turmoil in adoptive families (p <0.01). Therefore, it can be concluded that the intervention of conscious parenting is suitable for reducing the problems caused by adoption.
Introduction
Family is the most important determining factor of children's behavior and plays a very important role in explaining their social position. Children learn the right and wrong of something in the family, and the family plays a significant role in the formation of their behavior. On the other hand, in our country every year more than 2000 children are admitted to care systems (boarding institutions and nurseries) due to parental neglect, violence or misbehavior, the death or divorce of parents (Annual report of welfare organization activity, 2017). Adoption is a complex social process that is often challenging and not always satisfactory. Adoptive parents may not have the knowledge and skills necessary to meet the needs of the adopted child (Fisher, 2015). Children's adjustment issues and lack of parenting skills in adoptive families can lead to the failure or dissolution of adoption (Steinberg, Stacey, 2023). One of these methods is conscious parenting (CP) . Conscious parenting means awareness in all your interactions with your child (Shiraninia, et al, 2019). The goal of conscious parenting is to connect more deeply with children and nurture their nature. This model includes five dimensions of listening with full attention, non-judgmental acceptance of oneself and the child, emotional awareness towards oneself and the child, and self-regulation in relation to parenting (Matin et al, 2021). Various variables are very important in the relationship between adoptive families and children under their care, and one of these factors is attachment style. Bowlby (1969) identified three secure attachment styles, avoidant insecure attachment and ambivalent insecure attachment. It is possible to acknowledge the child's expectations about the sensitivity, availability and responsiveness of the primary caregiver, leading to the formation of differences in the type of infant's attachment depends on the caregiver. Through these factors, the child gradually internalizes models of himself and others, which are called internal active models in the attachment perspective (Mohan, 2023). Emotional disturbance is also another influencing factor among adoptive families, in fact, emotional disturbance is a complex process and a combination of several main emotions such as anxiety, stress, depression and despair, and it usually occurs when a person is under stressful conditions, but he/she is unable to manage it (Ringeisen et al 2017). Emotional disturbance has 4 physical, emotional, cognitive and behavioral components (Inzlicht et al, 2015). Generally, it can be said that the importance of parenting, attachment styles (Quintigliano et al 2021) , and the effects of emotional disturbance (Hou et al 2020) are some factors that affect adoptive families, especially adoptive children. Considering the importance of the topic in improving parenting skills in adoptive families, different training interventions have been proposed, one of which is the conscious parenting model. This study seeks to answer the following question: Does trauma–-informed parenting affect on attachment style and emotional turmoil in adoptive families effective?
Methods
The research method was semi-experimental with a pre-test, and post-test design and a 45-day follow-up period with a heterogeneous control group. This research had the ethics code number IR. IAU. KHUISF. REC.1402.338.
Results
Based on the descriptive findings, the average attachment scores in the experimental group increased more than the control in the post-test and follow-up stages compared to the pre-test. The average emotional disturbance scores in the experimental group compared to the control showed a greater decrease in the post-test and follow-up phase than in the pre-test. Analysis of variance with repeated measures was used to investigate the research hypotheses, which allows the researcher to compare the experimental group (trauma–-informed parenting) and the control group in the research variables.
Table 1: Descriptive indices of the scores of the research variables by two groups and three stages of the research
Experiment
Control
pre-test
post-test
Follow-up
pre-test
post-test
Follow-up
Attachment style
mean
45.2
66.55
66.35
46.35
46.1
46
SD
16/67
10/98
12/97
16/13
15/86
15/69
Emotional disturbance
mean
46/15
36/05
36/15
46/85
46/7
46/65
SD
11/43
10/8
8/6
11/26
11/02
11/003
Table 2: The result of Tests of between-subject and within-Subjects in variables
Variable
effect
source
SS
df
MS
F
p
effect size
power
Emotional turmoil
Between subjects
group
15.40891
1
15.40891
7.17
0.011
0.159
0.742
within the subject
time
697.017
1.003
695.248
11.497
0.002
0.232
0.911
Time × group
650.217
1.003
648.567
10.72
0.002
0.220
0.891
Positive adaptive evolution
Between subjects
group
320.311
1
320.311
6.84
0.013
0.153
0.722
within the subject
time
176.117
1.37
128.127
15.35
0.001
0.228
0.991
Time × group
218.617
1.37
159.046
19.057
0.001
0.334
0.998
Emotional reaction
Between subjects
group
414.408
1
414.408
39.63
0.001
0.51
1.000
within the subject
time
96.517
1.518
63.36
13.058
0.001
0.256
0.985
Time × group
98.617
1.518
64.944
13.34
0.001
0.26
0.988
Negative behaviors
Between subjects
group
310.408
1
310.408
17.089
0.001
0.310
0.981
within the subject
time
228.317
1.54
148.078
70.537
0.001
0.650
1.000
Time × group
204.017
1.54
132.326
63.03
0.001
0.624
1.000
Avoiding the support of the attachment figure/caregiver
Between subjects
group
582.208
1
585.208
36.31
0.001
0.489
1.000
within the subject
time
301.617
1.29
232.857
72.74
0.001
0.657
1.000
Time × group
254.718
1.29
196.726
61.45
0.001
0.618
1.000
The results have shown the interaction of time and group membership in the variables of emotional disturbance (F = 10.72, p < 0.01), positive adaptive development (F = 19.05, p < 0.001), emotional reaction (F =13, p <0.001), negative behaviors (F =63, p <0.001) and avoidance of caregiver support (F =61.45, p <0.001) are significant. It shows that the changes in the pre-test, post-test and follow-up stages were significant in each of the groups. The results of the Bonferroni post hoc test for comparing the experimental and control groups in the research stages are presented in Table (3).
Table 3: Result of Bonferroni test for Comparison of two groups according to research variables in two stages of post-test and follow-up
Meaningfulness
Effect size
Average difference
Stage
Variable
0/846
0/001
-0/7
Pre-test
Emotional Disturbance
0/001
0/278
-10/65
Post-test
0/001
0/276
10/5
Follow-up
0/73
0/003
-0/55
Pre-test
Positive adaptive evolution
0/001
0/275
5/1
Post-test
0/001
0/324
5/25
Follow-up
0/118
0/063
-1/2
Pre-test
Emotional reaction
0/001
0/451
-4/55
Post-test
0/001
0/579
-5/4
Follow-up
0/617
0/007
0/4
Pre-test
Negative behaviors
0/001
0/551
-5/65
Post-test
0/001
0/381
-4/4
Follow-up
Avoiding face
Support
Attachment/caregiver
0/725
0/003
-0/3
Pre-test
0/001
0/634
-/565
Post-test
0/001
0/621
-6/3
Follow-up
The results in Table (3) show that the difference between the experimental group, i.e., trauma-aware parenting, and the control group in all research variables in the pre-test stage is insignificant (p<0.05); however, the results show that the difference between the two groups in the variables of emotional disturbance and the dimensions of relationships between attachment in the post-test and follow-up stages is significant (p<0.001). The effect of trauma-aware parenting on emotional disturbance is 27.8% and 27.6% in the follow-up stage. The effect of training on the dimensions of positive adaptive development, emotional reaction, negative behaviors and avoidance of caregiver support is 27.5%, 45%, 55% and 63.6% in the post-test and 32.4%, 57.9%, 38% and 62% in the follow-up stage, respectively.
Also, the results of the paired Bonferroni test showed that in the variable of parent-child attachment style, there was no significant difference between the experimental and control groups in the pre-test stage (p<0.05). However, the difference in the mean scores of this variable in the experimental and control groups was significant in the post-test and follow-up stage (p<0.001). The effect of the harm-aware parenting intervention on parent-child attachment style in the post-test stage was 39.8% and 40% in the follow-up stage. In the variable of emotional disturbance, there was no significant difference between the experimental and control groups in the pre-test stage (p<0.05). However, the difference in the mean scores of this variable in the experimental and control groups was significant in the post-test and follow-up stage (p<0.001). The effect of the harm-aware parenting intervention in the post-test stage was 27.8% and 27.6% in the follow-up stage.
Discussions
Informed parents value both autonomous behavior and discipline, and rational control and calculated freedom make children internalize the rules and principles of correct behavior and feel responsible for their actions and behavior. In addition to being warm and affectionate, these parents push their children towards independence, thus providing an environment for the child to feel valued. These mentioned characteristics are also the characteristics of people with a secure attachment style who, in their internal activation patterns and others, reach the cognitive conclusion that they are valuable and worth being cared for, and that others (here, adoptive parents) are caring and responsive people. They will be present when needed and will satisfy their needs. People with secure attachment are those people who have a positive sense of themselves and a positive understanding of others, and are more socially confident and successful. Therefore, the intervention of conscious parenting by strengthening parents' awareness and knowledge in the seventh steps by practicing compassion and kindness and re-connecting with their body in the position of a parent, watching the body during the stress of parenting, was able to make them aware of the benefits of a secure attachment style. Therefore, it is not far from the expectation that conscious parenting by strengthening such steps and exercises will provide a safe environment with a safe attachment style. Conscious parenting acts as a potential psychological resource in times of stress and helps parents to cope more adaptively and avoid the destructive effects of psychological evaluations related to parenting and family (Turpyn & Chaplin, 2016). Also, in this method, parents learn to be kind and compassionate towards themselves, their children and others by doing love and friendship meditation and self-compassion exercises, and this reduces self-blame and stress in them. Also, experiencing children with the five senses, such as touch and hugging, increases the release of oxytoxin and, as a result, reduces stress (Hou et al., 2020) , and beyond that, with the reduction of stress, the emotional turmoil that governs relationships in children is also reduced. This training is suitable for parents who themselves suffer from psychological problems (Dalen et al, 2020) and can decrease their children's psychological problems and emotional turmoil through increasing their awareness.
The study was conducted with the aim of investigating the effectiveness of trauma–-informed parenting on the relationship between attachment and emotional disturbance in adoptive families. The research method was semi-experimental and included experimental and control groups with pre-test, post-test, and a 45-day follow-up period. The statistical population included all adoptive families from care centers for orphaned and abused children in the city of Isfahan in the summer, which were selected by the available sampling method among those who were referred to the care centers for orphaned and abused children in the city of Isfahan. Twenty people (20 experimental people) and (20 control people) were randomly divided to two groups. The research tools include Halpern and Kapenerek's relationship between the attachment questionnaire, and Simmons and Gaher's emotional disturbance. Trauma-informed parenting training was conducted in 120-minute sessions. Data analysis was done using statistical methods and SPSS 23 software. The findings showed that the trauma- informed parenting intervention is effective in the relationship between attachment, and emotional turmoil in adoptive families (p <0.01). Therefore, it can be concluded that the intervention of conscious parenting is suitable for reducing the problems caused by adoption.
Keywords: Emotional Disturbance, Adoptive Families, Relationship Between Attachment, Trauma-Aware Parenting Intervention.
Introduction
Family is the most important determining factor of children's behavior and plays a very important role in explaining their social position. Children learn the right and wrong of something in the family, and the family plays a significant role in the formation of their behavior. On the other hand, in our country every year more than 2000 children are admitted to care systems (boarding institutions and nurseries) due to parental neglect, violence or misbehavior, the death or divorce of parents (Annual report of welfare organization activity, 2017). Adoption is a complex social process that is often challenging and not always satisfactory. Adoptive parents may not have the knowledge and skills necessary to meet the needs of the adopted child (Fisher, 2015). Children's adjustment issues and lack of parenting skills in adoptive families can lead to the failure or dissolution of adoption (Steinberg, Stacey, 2023). One of these methods is conscious parenting (CP) . Conscious parenting means awareness in all your interactions with your child (Shiraninia, et al, 2019). The goal of conscious parenting is to connect more deeply with children and nurture their nature. This model includes five dimensions of listening with full attention, non-judgmental acceptance of oneself and the child, emotional awareness towards oneself and the child, and self-regulation in relation to parenting (Matin et al, 2021). Various variables are very important in the relationship between adoptive families and children under their care, and one of these factors is attachment style. Bowlby (1969) identified three secure attachment styles, avoidant insecure attachment and ambivalent insecure attachment. It is possible to acknowledge the child's expectations about the sensitivity, availability and responsiveness of the primary caregiver, leading to the formation of differences in the type of infant's attachment depends on the caregiver. Through these factors, the child gradually internalizes models of himself and others, which are called internal active models in the attachment perspective (Mohan, 2023). Emotional disturbance is also another influencing factor among adoptive families, in fact, emotional disturbance is a complex process and a combination of several main emotions such as anxiety, stress, depression and despair, and it usually occurs when a person is under stressful conditions, but he/she is unable to manage it (Ringeisen et al 2017). Emotional disturbance has 4 physical, emotional, cognitive and behavioral components (Inzlicht et al, 2015). Generally, it can be said that the importance of parenting, attachment styles (Quintigliano et al 2021) , and the effects of emotional disturbance (Hou et al 2020) are some factors that affect adoptive families, especially adoptive children. Considering the importance of the topic in improving parenting skills in adoptive families, different training interventions have been proposed, one of which is the conscious parenting model. This study seeks to answer the following question: Does trauma–-informed parenting affect on attachment style and emotional turmoil in adoptive families effective?
Methods
The research method was semi-experimental with a pre-test, and post-test design and a 45-day follow-up period with a heterogeneous control group. This research had the ethics code number IR. IAU. KHUISF. REC.1402.338.
Results
Based on the descriptive findings, the average attachment scores in the experimental group increased more than the control in the post-test and follow-up stages compared to the pre-test. The average emotional disturbance scores in the experimental group compared to the control showed a greater decrease in the post-test and follow-up phase than in the pre-test. Analysis of variance with repeated measures was used to investigate the research hypotheses, which allows the researcher to compare the experimental group (trauma–-informed parenting) and the control group in the research variables.
Table 1: Descriptive indices of the scores of the research variables by two groups and three stages of the research
Experiment
Control
pre-test
post-test
Follow-up
pre-test
post-test
Follow-up
Attachment style
mean
45.2
66.55
66.35
46.35
46.1
46
SD
16/67
10/98
12/97
16/13
15/86
15/69
Emotional disturbance
mean
46/15
36/05
36/15
46/85
46/7
46/65
SD
11/43
10/8
8/6
11/26
11/02
11/003
Table 2: The result of Tests of between-subject and within-Subjects in variables
Variable
effect
source
SS
df
MS
F
p
effect size
power
Emotional turmoil
Between subjects
group
15.40891
1
15.40891
7.17
0.011
0.159
0.742
within the subject
time
697.017
1.003
695.248
11.497
0.002
0.232
0.911
Time × group
650.217
1.003
648.567
10.72
0.002
0.220
0.891
Positive adaptive evolution
Between subjects
group
320.311
1
320.311
6.84
0.013
0.153
0.722
within the subject
time
176.117
1.37
128.127
15.35
0.001
0.228
0.991
Time × group
218.617
1.37
159.046
19.057
0.001
0.334
0.998
Emotional reaction
Between subjects
group
414.408
1
414.408
39.63
0.001
0.51
1.000
within the subject
time
96.517
1.518
63.36
13.058
0.001
0.256
0.985
Time × group
98.617
1.518
64.944
13.34
0.001
0.26
0.988
Negative behaviors
Between subjects
group
310.408
1
310.408
17.089
0.001
0.310
0.981
within the subject
time
228.317
1.54
148.078
70.537
0.001
0.650
1.000
Time × group
204.017
1.54
132.326
63.03
0.001
0.624
1.000
Avoiding the support of the attachment figure/caregiver
Between subjects
group
582.208
1
585.208
36.31
0.001
0.489
1.000
within the subject
time
301.617
1.29
232.857
72.74
0.001
0.657
1.000
Time × group
254.718
1.29
196.726
61.45
0.001
0.618
1.000
The results have shown the interaction of time and group membership in the variables of emotional disturbance (F = 10.72, p < 0.01), positive adaptive development (F = 19.05, p < 0.001), emotional reaction (F =13, p <0.001), negative behaviors (F =63, p <0.001) and avoidance of caregiver support (F =61.45, p <0.001) are significant. It shows that the changes in the pre-test, post-test and follow-up stages were significant in each of the groups. The results of the Bonferroni post hoc test for comparing the experimental and control groups in the research stages are presented in Table (3).
Table 3: Result of Bonferroni test for Comparison of two groups according to research variables in two stages of post-test and follow-up
Meaningfulness
Effect size
Average difference
Stage
Variable
0/846
0/001
-0/7
Pre-test
Emotional Disturbance
0/001
0/278
-10/65
Post-test
0/001
0/276
10/5
Follow-up
0/73
0/003
-0/55
Pre-test
Positive adaptive evolution
0/001
0/275
5/1
Post-test
0/001
0/324
5/25
Follow-up
0/118
0/063
-1/2
Pre-test
Emotional reaction
0/001
0/451
-4/55
Post-test
0/001
0/579
-5/4
Follow-up
0/617
0/007
0/4
Pre-test
Negative behaviors
0/001
0/551
-5/65
Post-test
0/001
0/381
-4/4
Follow-up
Avoiding face
Support
Attachment/caregiver
0/725
0/003
-0/3
Pre-test
0/001
0/634
-/565
Post-test
0/001
0/621
-6/3
Follow-up
The results in Table (3) show that the difference between the experimental group, i.e., trauma-aware parenting, and the control group in all research variables in the pre-test stage is insignificant (p<0.05); however, the results show that the difference between the two groups in the variables of emotional disturbance and the dimensions of relationships between attachment in the post-test and follow-up stages is significant (p<0.001). The effect of trauma-aware parenting on emotional disturbance is 27.8% and 27.6% in the follow-up stage. The effect of training on the dimensions of positive adaptive development, emotional reaction, negative behaviors and avoidance of caregiver support is 27.5%, 45%, 55% and 63.6% in the post-test and 32.4%, 57.9%, 38% and 62% in the follow-up stage, respectively.
Also, the results of the paired Bonferroni test showed that in the variable of parent-child attachment style, there was no significant difference between the experimental and control groups in the pre-test stage (p<0.05). However, the difference in the mean scores of this variable in the experimental and control groups was significant in the post-test and follow-up stage (p<0.001). The effect of the harm-aware parenting intervention on parent-child attachment style in the post-test stage was 39.8% and 40% in the follow-up stage. In the variable of emotional disturbance, there was no significant difference between the experimental and control groups in the pre-test stage (p<0.05). However, the difference in the mean scores of this variable in the experimental and control groups was significant in the post-test and follow-up stage (p<0.001). The effect of the harm-aware parenting intervention in the post-test stage was 27.8% and 27.6% in the follow-up stage.
Discussions
Informed parents value both autonomous behavior and discipline, and rational control and calculated freedom make children internalize the rules and principles of correct behavior and feel responsible for their actions and behavior. In addition to being warm and affectionate, these parents push their children towards independence, thus providing an environment for the child to feel valued. These mentioned characteristics are also the characteristics of people with a secure attachment style who, in their internal activation patterns and others, reach the cognitive conclusion that they are valuable and worth being cared for, and that others (here, adoptive parents) are caring and responsive people. They will be present when needed and will satisfy their needs. People with secure attachment are those people who have a positive sense of themselves and a positive understanding of others, and are more socially confident and successful. Therefore, the intervention of conscious parenting by strengthening parents' awareness and knowledge in the seventh steps by practicing compassion and kindness and re-connecting with their body in the position of a parent, watching the body during the stress of parenting, was able to make them aware of the benefits of a secure attachment style. Therefore, it is not far from the expectation that conscious parenting by strengthening such steps and exercises will provide a safe environment with a safe attachment style. Conscious parenting acts as a potential psychological resource in times of stress and helps parents to cope more adaptively and avoid the destructive effects of psychological evaluations related to parenting and family (Turpyn & Chaplin, 2016). Also, in this method, parents learn to be kind and compassionate towards themselves, their children and others by doing love and friendship meditation and self-compassion exercises, and this reduces self-blame and stress in them. Also, experiencing children with the five senses, such as touch and hugging, increases the release of oxytoxin and, as a result, reduces stress (Hou et al., 2020) , and beyond that, with the reduction of stress, the emotional turmoil that governs relationships in children is also reduced. This training is suitable for parents who themselves suffer from psychological problems (Dalen et al, 2020) and can decrease their children's psychological problems and emotional turmoil through increasing their awareness.
کلیدواژه‌ها [English]
حضانت و سرپرستی کودک از جملۀ امور حسساس و پراهمیت در حوزۀ نهاد خانواده به شمار می‌آید و واضح است، سرپرستی و تربیت کودک سعی و زحمتی فراوان را مطالبه میکند (Lapidus, 2023)؛ از این رو، در همۀ قوانین کشورها، قوانینی برای حضانت تدوین شدهاند که این امر اهمیت توجه به موضوع حضانت را دوچندان کرده است (Heshmati Molaie et al., 2024). علاوه بر این، قبل از پذیرش حضانت کودک، آماده‌سازی والدین برای دریافت فرزند در خانوادۀ خود کاری مهم برای متخصصان کودک و خانواده است؛ زیرا مشکلات عاطفی و رفتاری کودک باعث نارضایتی والدین فرزندپذیر میشوند و دریافت اطلاعات دربارۀ فرزندپروری، آموزش صحیح بهداشت روان و خدمات مشاوره‌ای و پشتیبانی، از ابزارها و راهکارهای قابل پیشبینی برای کاهش تنش‌های ناشی از حضانت فرزند به شمار می‌روند (Gorla et al., 2023)؛ از این رو، رفتار کودکان تحت حضانت نیز به عنوان چالشی دیگر مورد توجه قرار گرفته است و مهم‌ترین پیشبینیکنندۀ رفتار کودکان به فرزندی گرفتهشده سابقۀ منفی رفتار والدین جدید آن‌ها قبل از فرزندآوری است (Hogan et al., 2023)؛ بر همین اساس، در کشور ما، هر ساله بیش از 2000 کودک به دلیل غفلت، خشونت یا سوء رفتار والدین و همچنین، به علت مرگ یا طلاق والدین و در نتیجه، از دست دادن سرپرست، در سیستم‌های نگهداری و مراقبتی (مؤسسههای شبانه‌روزی و شیرخوارگاه‌ها) پذیرش میشوند (Annual report of welfare organization activity, 2017). از سوی دیگر، خانواده‌هایی وجود دارند که به دلایل مختلف، از جمله ناباروری، مایل به پذیرش این کودکان و تجربه کردن نقش والدینی هستند؛ بنابراین، فرزندپذیری راهکاری برای تجربۀ این نقش برای زوجین نابارور و کودکانی است که از مراقبت و عاطفۀ والدینی محروم‌اند (Howe & Weber, 2023).
بنا بر آن چه بیان شد، فرزندپذیری فرآیند اجتماعی پیچیده‌ای است که معمولاً چالش‌انگیز است و همیشه رضایت‌بخش نیست و والدین فرزندپذیر ممکن است شناخت، دانش و مهارت‌های ضروری برای تطابق با نیازهای کودکی که به فرزندی پذیرفته‌اند را نداشته باشند (Fisher, 2015). در نهایت، مشکلات سازگاری کودکان و فقدان مهارت‌های فرزندپروری در خانواده‌های فرزندپذیر عوامل تنشزا پس از فرزندپذیری هستند که ممکن است به شکست یا انحلال فرزندپذیری منجر شوند (Steinberg et al., 2023). از این دیدگاه، شیوه‌های فرزندپروری و تأثیر آن‌ها بر روی شخصیت کودکان نقشی بسیار مهم در پرورش روحی و روانی آن‌ها دارند (Hutauruk & Yusnadi, 2023). شیوه‌های فرزندپروری، به روش‌هایی گفته میشوند که والدین برای تربیت فرزندان خود به کار می‌گیرند و این شیوه‌ها بیانگر نگرش‌هایی که آنان نسبت به فرزندان خود دارند و قوانینی که برای فرزندان خویش وضع میکنند، هستند (Chu et al., 2021).
متغیرهایی مختلف در روابط بین خانواده‌های فرزندپذیر و کودکان تحت سرپرستی آنان اهمیتی بهسزا دارند که یکی از این عوامل ابعاد دلبستگی[1] است. دلبستگی فرایندی دوسویه از ارتباطات هیجانی - عاطفی است که رشد روان‌شناختی، فیزیکی و شناختی کودک را تحت تأثیر قرار می‌دهد، مبنایی برای اعتماد و بی‌اعتمادی کودک به شمار می‌آید، چگونگی ارتباط کودک با دنیا را شکل می‌دهد و نحوۀ یادگیری و ارتباطات را در سراسر زندگی مشخص میکند (Fraley & Roisman, 2019).
همچنین، پرز[2] (2023) معتقد است دلبستگی هیجانی پایدار باعث پیوند خانوادگی، حمایت از کودک و ایجاد استقلال، روابط مناسب با گروه همسالان و نقش والدینی می‌شود. بنا بر نظر بالبی[3] (1969)، تجربه‌های اولیۀ کسب‌شده توسط کودک در نظامی به نام الگوی درونکاوی درونیسازی می‌شود. این الگو نه فقط حکم یک مدل را برای ارتباطات اجتماعی آیندۀ فرد دارد، بلکه قوانینی نانوشته برای اینکه چگونه فرد تجربه کند، ابراز وجود کند و با عواطف پریشان خود کنار بیاید را فراهم میکند. در همین زمینه، موهان[4] (2023) معتقد است الگوهای عملی از «چهرۀ دلبستگی» و «خود» زیربنای دلبستگی والد - کودک را تشکیل میدهند و تحت تأثیر تجربه‌های مکرر روزانه با چهرۀ دلبستگی ساخته میشوند.
مورلی و مورگان[5] (2011) نیز نشان دادهاند دلبستگی والد - کودک با سازگاری کودک و همچنین، با شایستگی عملکرد وی در موقعیت‌های دیگر رابطه دارد و تعامل والد - کودک تأثیری عمیق بر رفتار و کاهش اضطراب کودک و والد دارد. بنا بر آنچه بیان شد، بررسی و پژوهش‌های آینزورث[6] (1989) در راستای تکمیل پژوهش‌های بالبی به وسیلۀ معین کردن تفاوت‌های فردی در دوران رشد که بر روی دلبستگی تأثیرگذار هستند، به تشخیص یک نوع دلبستگی ایمن[7] و دو نوع دلبستگی ناایمن[8] منجر شد.
در دلبستگی ایمن، کودکان از مراقب خود به عنوان تکیهگاهی امن استفاده میکنند. زمانی که مراقب آن‌ها را ترک میکند، ممکن است گریه کنند یا نکنند که علت گریۀ آن‌ها غیبت مراقب و ترجیح دادن آن‌ها به افراد غریبه است. زمانی که مراقب برمیگردد، آن‌ها گریه را قطع میکنند و به طور فعال به دنبال ارتباط با مراقب هستند. در دلبستگی اجتنابی، کودکان، زمانی که مراقب حضور دارد، به وی بی‌اعتنا هستند. حتی زمانی که مراقب آن‌ها را ترک میکند، معمولاً ناراحت نمیشوند و به فرد غریبه همانند مراقب خود واکنش نشان میدهند. در دلبستگی اجتنابی ناایمن، کودکان، قبل از جدایی، به دنبال نزدیکی به مراقب خود هستند و معمولاً کاوش نمیکنند چه چیزی به صلاحشان است. زمانی که مراقب آن‌ها را ترک میکند، معمولاً ناراحت و پس از برگشت او عصبانی میشوند و رفتارهای خصمانه مانند کتک زدن و هول دادن نشان میدهند. برخی از آن‌ها هنگام بغل شدن به گریه ادامه میدهند و نمیتوان آن‌ها را به‌راحتی آرام کرد. در دلبستگی دوسوگرا، کودکان هنگام برگشت مراقب رفتارهای سردرگم و متضاد نشان میدهند. ممکن است در حالی که مراقب آن‌ها را بغل کرده است، با هیجان سطحی و افسرده مانند روی برگرداندن واکنش نشان دهند. معمولاً، آن‌ها هیجان خود را به شکل صورت بهت‌زده یا حالت‌های بدن عجیب‌وغریب و خشک ابراز میکنند (Lass-Hennemann et al., 2022).
آشفتگی هیجانی از جملۀ متغیرهای مطرح دیگر در میان والدین فرزندپذیر است (Paine et al., 2021). در واقع، آشفتگی هیجانی فرایندی پیچیده و ترکیب‌شده از چند هیجان اصلی مانند اضطراب، استرس، افسردگی و استیصال است و معمولاً، زمانی بروز می‌یابد که فرد در شرایط پراسترس قرار دارد؛ اما قادر نیست آن را مدیریت کند و دچار ناتوانی می‌شود (Ringeisen et al., 2017). آشفتگی هیجانی دارای چهار مؤلفۀ جسمی، هیجانی، شناختی و رفتاری است (Inzlicht et al., 2015). در مؤلفۀ جسمی، دستگاه سمپاتیک فعال می‌شود و در نتیجه، پیامدهای منفی مانند افزایش فشارخون، مشکلات قلبی، اختلالات گوارشی و تضعیف سیستم ایمنی بدن بروز می‌یابند. در مؤلفۀ هیجانی، فرد چند هیجان منفی را تجربه میکند و در شبکه‌ای از تجربه‌های ناخوشایند گیر می‌افتد. در مؤلفۀ شناختی، ارزیابی فرد از موقعیت این است که او قادر به سامان دادن موقعیت نیست و در نتیجه، هر گونه هدف‌گزینی و برنامه‌ریزی با شرایط دشوار پیشرو امکان‌پذیر نخواهد بود. در مؤلفۀ رفتاری، نیز فرد با رفتارهای پرخاشگرانه یا بی‌هدف به موقعیت‌های پرتنش پاسخ می‌دهد (Denton, 2022).
از سوی دیگر، کودکانی که زمان طولانی را در مراکز شبانه‌روزی زندگی میکنند دارای مشکلات هیجانی، رفتاری و اختلالات ارتباطی هستند و به همین دلیل، در ارتباط با همسالان بیشتر با شکست مواجه میشوند (Pathak-Shelat & Bhatia, 2021). هنگامی که این کودکان در محیط جدید به عنوان فرزندخوانده پذیرفته میشوند، این مشکلات گاه باعث بروز مشکلات در فرآیند سازگاری کودک با محیط خانوادۀ جدید و عدم توانایی والدین در کنترل آن‌ها و در نهایت، مشکلات در روابط والدینی میشوند و با توجه به خطر بروز تعارض در روابط والد – کودک، ضرورت آماده‌سازی والدین بالقوه برای درک حضور فرزند جدید در محیط خانواده و وجود مهارت‌های فرزندپذیری ویژه برای این والدین آشکار است (Yull & Wilson, 2018).
بنا بر آنچه بیان شد، هر خانواده شیوه‌هایی ویژه را در تربیت فردی و اجتماعی فرزندان خویش به کار می‌گیرد و این شیوه‌ها که شیوه‌های فرزندپروری نامیده میشوند، متأثر از عوامل مختلف از جمله عوامل فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و غیره هستند (Hardianto et al., 2022) و یکی از این روش‌ها فرزندپروری آگاه از آسیب (CP)[9] است. فرزندپروری آگاه از آسیب به معنای داشتن آگاهی در تمام تعاملات والدین با کودک است (شیرانینیا و همکاران، 1399). هدف فرزندپروری آگاه از آسیب ارتباط عمیق‌تر با فرزندان و پرورش ماهیت آن‌ها است. این مدل شامل پنج بعد گوش دادن با توجه کامل، پذیرش بدون قضاوت خود و کودک، آگاهی هیجانی نسبت به خود و کودک و خودتنظیمی در رابطه با فرزندپروری است (Matin et al., 2021). به بیانی دیگر، فرزندپروری آگاه از آسیب مستلزم تغییر در نحوۀ نظارت بر رفتار کودک و پاسخ آگاهانه به نیازهای او است (Voloshenko, 2023). در همین راستا، مطالعات حاکی از آن هستند که شیوۀ فرزندپروری آگاه از آسیب اثربخشی خود را در حوزه‌های مختلف مانند افزایش رضایتمندی مراقبان، بهبود عملکرد خانواده، مهارت‌های فرزندپروری والدین و کاهش مشکلات رفتاری فرزندان نشان داده است (زرگر و باقریان سرارودی، 1396). نظریۀ مطرحشده در فرزندپروری آگاه از آسیب این ایدۀ اصلی را مطرح میکند که فرزندان به عنوان افرادی با هویت و نیازهای مختلف به دنیا می‌آیند و والدین مسئولیت دارند تا با توجه به تفاوت‌های فرزندان و نیازهای آن‌ها، راه‌هایی مناسب را برای پرورش و تربیت آن‌ها انتخاب کنند (نرسی و آرزومندی، 1401). معمولاً، والدین با رعایت اصول فرزندپروری آگاهانه از آسیب از افکار، احساسات و رفتارهای خود آگاه‌تر میشوند و نگرش غیرقضاوتی، بدون قید و شرط و زیستن در زمان حال را نسبت به فرزندان خود پیدا میکنند (Cowling & Gordon, 2022)؛ بنابراین، برنامه‌های مداخله‌ای فرزندپروری آگاه از آسیب به مزایای مثبت زیادی از جمله دلبستگی سالم‌تر در کودکان (Medeiros et al., 2016؛Moreira et al., 2018) و تابآوری بیشتر در والدین (Neff & Faso, 2014؛Cowling & Gordon, 2022 ) منجر میشوند.
بنابراین، به طور خلاصه، می‌توان گفت اهمیت فرزندپروری، سبک‌های دلبستگی (Quintigliano et al., 2021) و اثرات ناشی از آشفتگی هیجانی (Hou et al., 2020) عواملی هستند که تأثیر آن‌ها بر روی خانواده‌های فرزندپذیر به ویژه فرزندخوانده‌ها بسیار زیاد است و با توجه به اهمیت موضوع در ارتقای مهارت‌های فرزندپروری در خانواده‌های فرزندپذیر، مداخلههای آموزشی متفاوتی مطرح شدهاند که یکی از این رویکردها، الگوی فرزندپروری آگاه از آسیب است.
در همین راستا، پژوهش‌های انجامشده توسط کامرانی فکور و همکاران (1398) نشان دادند با وجود اینکه کودکان فرزندخوانده با مشکلاتی مانند تجربه‌های ناگوار آزار و غفلت پیش از فرزندپذیری، تأثیرات سوء زندگی مؤسسه‌ای و همچنین، مشکلات جسمی و روان‌شناختی وارد زندگی خانوادۀ فرزندپذیر میشوند، به‌کارگیری برخی از راهبردهای مدبرانۀ رویارویی توسط والدین فرزندپذیر می‌تواند به موفقیت فرزندپذیری کمک کند. به‌کارگیری سبک‌های مواجهۀ مسألهمدار، وجود شناخت و آمادگی پیش از اقدام فرزندپذیری، حل‌وفصل مشکلات ناباروری، مذاکره و توافق والدین برای فرزندپذیری، داشتن نگرش مثبت به فرزندپذیری و وجود حمایت‌های اجتماعی، از جملۀ این راهبردها هستند. شیرانینیا و همکاران (1399) نشان دادند آموزش فرزندپروری ذهنآگاهانه بر سلامت روان و کفایت فرزندپروری مادران کودکان با نیازهای ویژه اثرگذار است. قنواتی و همکاران (1399) نشان دادند آموزش فرزندپروری ذهنآگاهانه بر تنیدگی والدین در مادران دارای کودک مبتلا به اختلالات طیف اتیسم تأثیرگذار است و موجب کاهش تنیدگی می‌شود. گودینی و همکاران (1396) نیز نشان دادند آموزش مدیریت هیجان به مادران موجب کاهش مشکلات رفتاری فرزندان از دیدگاه والدین می‌شود. هو[10] و همکاران (2020) بیان کردند وجود سبک فرزندپروری آگاهانه موجب کاهش پریشانی عاطفی و تقویت سبک تفکر می‌شود. هی[11] و همکاران (2024) نشان دادند فرزندپروری آگاهانه موجب پرورش خلاقیت و صمیمیت بین والد - کودک می‌شود. ون در آسدونک[12] و همکاران (2022) نشان دادند مداخله‌ای مبتنی بر دلبستگی و فرزندپروری آگاه از آسیب برای والدین و کودکان خردسال می‌تواند موجب بهبود صمیمیت و کاهش پرخاشگری شود و همچنین، نتایج پژوهش‌های استناسون و رومانو[13] (2022) نشان داد برنامۀ تربیتی آگاه از تروما برای والدین موجب تقویت و اهمیت آموزش فرزندپروری می‌شود. با توجه به پژوهش‌های انجامشده، پژوهشی یافت نشد که تأثیر مداخلۀ فرزندپروری آگاه از آسیب بر والدین فرزندپذیر را بررسی کرده باشد و همچنین، با توجه به خلأ پژوهشی عدم بررسی هم‌زمان متغیرهای پژوهش با یکدیگر در این زمینه، این مطالعه به دنبال پاسخگویی به این پرسش است که آیا فرزندپروری آگاه از آسیب بر سبک دلبستگی و آشفتگی هیجانی در خانواده‌های فرزندپذیر مؤثر است؟
روش پژوهش
این پژوهش با توجه به هدف آن از نوع نیمهآزمایشی با طرح پیش‌آزمون - پس‌آزمون و دورۀ پیگیری 45روزه به همراه گروه آزمایش و کنترل بود. در طرح پژوهشی ارائهشده، با توجه به اینکه در پژوهش‌های آزمایشی و نیمهآزمایشی، دستکم تعداد 15-12 نفر برای هر گروه توصیه شده است (Wilson et al., 2007). 40 والد فرزندپذیر مراجعهکننده به مراکز بهزیستی دارای کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست در سطح شهر اصفهان در تابستانماه سال 1402، بر اساس معیارهای ورود و خروج به صورت در دسترس، با در نظر گرفتن ریزش آماری انتخاب شدند. پس از نمونه‌گیری اولیه و اجرای پرسشنامه‌ها به عنوان پیش‌آزمون، این 40 نفر (والد) به صورت تصادفی در دو گروه 20نفری به طور تصادفی جای داده شدند. معیارهای ورود به پژوهش عبارتاند از: تمایل به شرکت در پژوهش، داشتن حداقل تحصیلات سیکل، داشتن دستکم یک کودک به فرزندی پذیرفتهشده در دامنۀ سنی 5 تا 10 سال، حداقل سن والدین برای مادران 25-35 و برای پدران 30-40 سال و معیارهای خروج از پژوهش عبارتاند است از: عدم تمایل به شرکت در پژوهش یا ادامۀ مطالعه، قرار گرفتن تحت درمان‌های پزشکی و روانپزشکی که در فرایند آموزش مداخله کنند، ابتلا به آسیب‌های روان‌شناختی حاد مانند اسکیزوفرنی، اختلال دوقطبی، اختلال شخصیتی و سوء مصرف مواد بر اساس مصاحبۀ تشخیصی بالینی و غیبت بیش از دو جلسه در مراحل آموزش. در پژوهش حاضر، متغیرهای وابسته در دوره‌های پیش‌آزمون - پس‌آزمون و پیگیری با استفاده از پرسشنامه‌های آشفتگی هیجانی و سبک‌های دلبستگی والد - کودک بررسی شدند.
ابزار پژوهش
پرسشنامۀ آشفتگی هیجانی
پرسشنامۀ آشفتگی هیجانی (EDQ)[14] توسط سیمونز و گاهر[15] (2005) به منظور سنجش آشفتگی هیجانی طراحی و تدوین شده است. این پرسشنامه دارای 15 پرسش و 4 مؤلفۀ تحمل پریشانی هیجانی، جذب، ارزیابی و تنظیم است و بر اساس طیف لیکرت، با پرسشهایی (مانند زمانی که پریشان یا آشفته هستم، فقط به این می‌توانم فکر کنم که چه احساس بدی دارم.) آشفتگی هیجانی را با مقیاس پاسخگویی کاملاً موافقم = 5 تا کاملاً مخالفم = 1 میسنجد. تحمل پریشانی هیجانی شامل پرسشهای 1، 3 و5، جذب شامل پرسشهای (2-4-15) ارزیابی شامل پرسشهای 6، 7، 9، 10، 11 و 12 و تنظیم شامل پرسشهای 8، 13 و 14 است. دامنۀ امتیاز این پرسشنامه بین 15 تا 75 است که هرچه امتیاز حاصل‌شده از این پرسشنامه بیشتر باشد، نشان‌دهندۀ میزان آشفتگی هیجانی بیشتر است و برعکس. در پژوهش محمودپور و همکاران (1400)، روایی محتوایی و صوری و ملاکی این پرسشنامه مناسب ارزیابی شده است و ضریب آلفای کرونباخ محاسبه‌شده برای این پرسشنامه بیشتر از 7/0 برآورد شد و برای مؤلفه‌های تحمل پریشانی هیجانی 74/0، جذب 72/0، ارزیابی 76/0 و تنظیم 81/0 به دست آمد. همچنین، در پژوهش حاضر، پایایی پرسشنامه به روش آلفای کرونباخ 90/0 به دست آمد.
پرسشنامۀ روابط میان دلبستگی والد - کودک
پرسشنامۀ روابط میان دلبستگی والد – کودک (QP-CAS)[16] مقیاسی است که توسط کاپنبرگ و هالپرن[17] (2006) ساخته شده است و از 20 گویه و 4 خردهمقیاس تکامل انطباقی مثبت (6 پرسش)، واکنش هیجانی (4 پرسش)، رفتارهای منفی (6 پرسش) و دوری گزیدن از حمایت چهرۀ دلبستگی[18]/فرد مراقب (4 پرسش) تشکیل شده است که به منظور ارزیابی دلبستگی به کار می‌روند. نمره‌گذاری پرسشنامه به صورت طیف لیکرت 4نقطه‌ای است که در آن، برای گزینه‌های «هرگز»، «به‌ندرت»، «اغلب اوقات» و «همیشه»، بهترتیب امتیازهای 1، 2، 3 و 4 در نظر گرفته میشوند. برای به دست آوردن امتیاز مربوط به هر بُعد، مجموع امتیازهای پرسشهای مربوط به آن بُعد با هم جمع میشوند. در پژوهش سلیمانی و همکاران (1393)، روایی و پایایی این آزمون بررسی شدهاند. نتایج آزمون تحلیل عاملی نشان داد آزمون تحلیل عامل اکتشافی برابر 73/0 و در سطح مطلوب بوده است. ضرایب همسانی درونی این پرسشنامه در حد بالا به دست آمد (سلیمانی و همکاران، 1393). همچنین، ضریب پایایی پرسشنامۀ یادشده در پژوهش حاضر به وسیلۀ آلفای کرونباخ 79/0 گزارش شده است.
روش اجرا و تحلیل داده‌ها
ابتدا با مراجعه به مرکز بهزیستی شهر اصفهان، اهداف پژوهشی شرح داده شدند و با هماهنگی بهزیستی، پژوهشگر به مرکز شبهخانوادۀ بهزیستی معرفی شد. به منظور اجرای پژوهش، ابتدا، آزمودنی‌های هر دو گروه آزمایش و کنترل پرسشنامه‌های روابط میان دلبستگی و آشفتگی هیجانی را تکمیل کردند. سپس، آزمودنی‌های گروه آزمایش (والدین) به مدت 10 جلسۀ (جلسه‌های هفتگی در مرکز شبهخانوادۀ بهزیستی در شهر اصفهان) 120 دقیقه‌ای تحت مداخلۀ فرزندپروری آگاه از آسیب بوگلز و راستیفو[19] (2013) قرار گرفتند؛ در حالی که گروه کنترل هیچگونه مداخله‌ای را در این درمان دریافت نکرد. پس از اتمام جلسهها به عنوان پس‌آزمون و بعد از گذشت 45 روز، آزمودنی‌های هر دو گروه به عنوان دورۀ پیگیری مجدد آزمون شدند. جلسه‌های آموزشی - درمانی از تاریخ 20/4/1402 لغایت ۳0/6/1402 به صورت گروهی توسط پژوهشگر با کسب تجربۀ تدریس و انجام مطالعهها و تسلط بر اصول آموزش فرزندپروری برگزار شدند. ملاحظههای اخلاقی در تمام مراحل انجام پژوهش رعایت شدند، از جمله کسب رضایتنامۀ کتبی آگاهانه از شرکتکنندگان برای شرکت در مطالعه، اطمینان دادن به مشارکتکنندگان دربارۀ حفظ محرمانه ماندن اطلاعات، اطمینان دادن به مشارکت کنندگان برای خودداری از شرکت در مطالعه در هر زمان در صورت تمایل آنان و حتی آزاد بودن برای خروج از پژوهش در هر مرحله از پژوهش و ارائۀ نتایج پژوهش به شرکتکنندگان در صورت درخواست آن‌ها. پژوهش حاضر دارای کد اخلاق به شمارۀ IR. IAU. KHUISF. REC.1402. 338 از کمیتۀ اخلاق دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان اصفهان است. تجزیه و تحلیل داده‌ها با کمک نرم‌افزار SPSS 23 به روش تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر انجام شد. گفتنی است، از آنجا که پروتکل حاضر نخستین بار در ایران توسط پژوهشگر اجرا شد، توسط پنج نفر از متخصصان حوزۀ کودک و نوجوان از نظر ساختار، محتوا، زمان و فرایند برنامه ارزیابی و تأیید شد و به طور مقدماتی نیز بر روی 10 خانوادۀ فرزندپذیر اجرا شد. نتیجۀ ارزیابی این پروتکل که توسط 5 ارزیاب متخصص حوزۀ روان‌شناسی انجام شد، بر اساس روایی محتوایی (CVI)[20] و از نظر آماری معادل عدد 99/0 شد؛ به این ترتیب، قابلیت اجرایی پروتکل اثبات شد. در جدول (1)، شرح محتوای مداخلۀ انجامشده آورده شده است.
جدول 1: محتوای جلسه‌های فرزندپروری آگاه از آسیب بوگلز و راستیفو (2013)
Table 1: Content of trauma-informed parenting sessions by Bogles and Rastifou (2013)
|
جلسهها |
محتوای جلسهها |
|
جلسۀ اول |
فرزندپروری خودکار در مقابل فرزندپروری غیرواکنشی، بررسی واکنش‌های والدین به استرس‌های معمول فرزندپروری، یادگیری صبر کردن و تأمل قبل از واکنش نشان دادن به ویژه در شرایط استرس‌زا |
|
جلسۀ دوم |
آگاهی از پیش‌فرض‌ها و قضاوت‌ها نسبت به کودکان خود، فرزندپروری با ذهن مبتدی، دعوت از والدین برای وارد کردن نگرشِ مهربانانه در فرزندپروری |
|
جلسۀ سوم |
آگاهی از حس‌های جسمانی هنگام فرزندپروری، ارتباط دوباره با بدن خود در جایگاه والد، تماشای بدن در طول استرس فرزندپروری |
|
جلسۀ چهارم |
بررسی واکنش‌های خودکاری که هنگام پاسخ‌های جنگ – جنگ - انجماد روی میدهند، پاسخ دادن در مقابل واکنش نشان دادن به استرس فرزندپروری، بررسی ارتباط افکار و واکنش به استرس |
|
جلسۀ پنجم |
تشخیص الگوها و طرحوارههای فرزندپروری، پاسخ همراه با پذیرش و شفقت نسبت به خود و کودک هنگام مواجهه باحالت‌های دشوار هیجانی |
|
جلسۀ ششم |
بررسی تعارض‌های والد - کودک، مواجهه با احساسات دشوار، آسیب و ترمیم ارتباط |
|
جلسۀ هفتم |
تمرین شفقت و مهربانی، عشق و محدودیت، وضع قوانین |
|
جلسۀ هشتم |
تأمل روی تجربه‌ها و یادگیریهای به‌دست‌آمده از دورۀ فرزندپروری |
|
جلسۀ نهم |
برنامه‌ها برای آینده، به اشتراک گذاشتن تجربه‌های کسب‌شده با گروه |
|
جلسۀ دهم |
جمع‌بندی و پس‌آزمون |
در بخش آمار استنباطی، از آزمون تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر با کمک نرم‌افزار SPSS 23 استفاده شد.
یافته‌ها
میانگین و انحراف استاندارد سن آزمودنی‌ها در گروه آزمایش 91/2 ± 1/32 سال و در گروه کنترل 4/4 ± 35/3 سال و مقایسۀ میانگین‌ها با استفاده از آزمون تی مستقل حاکی از عدم وجود تفاوت معنادار در میانگین سنی دو گروه بود (14/1- =t، 260/0 =p). فروانی و درصد فراوانی سایر متغیرهای جمعیتشناختی شامل تحصیلات و نوع فرزندپروری در جدول (2) ارائه شدهاند.
جدول 2: یافته‌های توصیفی متغیرهای جمعیتشناختی
Table 2: Descriptive statistics of demographic variables
|
متغیر |
تحصیلات |
آزمایش |
کنترل |
آزمون خی دو |
|||
|
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
آماره |
معناداری |
||
|
تحصیلات |
زیردیپلم |
4 |
20 |
7 |
35 |
87/1 |
6/0 |
|
دیپلم |
3 |
15 |
4 |
30 |
|||
|
کارشناسی |
6 |
30 |
5 |
25 |
|||
|
کارشناسی ارشد |
7 |
35 |
4 |
20 |
|||
|
نوع فرزندپروری |
یک فرزند |
10 |
50 |
9 |
45 |
1/0 |
752/0 |
|
دو فرزند |
10 |
50 |
11 |
55 |
|||
نتایج آزمون خی دو دومتغیره در بررسی تفاوت فراوانی متغیرهای جمعیتشناختی در دو گروه نشان داد این ویژگی‌های جمعیتشناختی در دو گروه تفاوتی معنادار ندارند (05/0<p). یافته‌های توصیفی متغیرهای پژوهش در جدول (1) ارائه شده است.
جدول 3: شاخص‌های توصیفی متغیرهای پژوهش به تفکیک سه گروه و سه مرحلۀ پژوهش
Table 3: Descriptive indices of the scores of the research variables by two groups and three stages of the research
|
متغیر |
آزمایش |
کنترل |
|||||
|
پیش‌آزمون |
پس‌آزمون |
پیگیری |
پیش‌آزمون |
پس‌آزمون |
پیگیری |
||
|
واکنش هیجانی |
میانگین |
15/46 |
05/36 |
15/36 |
85/46 |
7/46 |
65/46 |
|
انحراف معیار |
43/11 |
8/10 |
6/8 |
26/11 |
02/11 |
003/11 |
|
|
تکامل انطباقی مثبت |
میانگین |
75/17 |
25/23 |
1/23 |
3/18 |
15/18 |
85/17 |
|
انحراف معیار |
79/4 |
11/3 |
07/3 |
21/5 |
14/5 |
6/4 |
|
|
واکنش هیجانی |
میانگین |
2/19 |
5/15 |
35/15 |
4/20 |
05/20 |
75/20 |
|
انحراف معیار |
7/2 |
15/3 |
58/2 |
98/1 |
82/1 |
12/2 |
|
|
رفتارهای منفی |
میانگین |
05/28 |
95/21 |
9/22 |
65/27 |
6/27 |
3/27 |
|
انحراف معیار |
21/2 |
41/2 |
77/2 |
76/2 |
79/2 |
97/2 |
|
|
دوریگزینی از حمایت چهرۀ دلبستگی/فرد مراقب |
میانگین |
4/21 |
9/14 |
15 |
7/21 |
55/21 |
3/21 |
|
انحراف معیار |
03/3 |
97/2 |
95/2 |
27/2 |
14/2 |
002/2 |
|
همانطور که در جدول (3) مشاهده می‌شود، میانگین نمرههای واکنش هیجانی و ابعاد روابط میان دلبستگی در گروه مداخله (فرزندپروری آگاه از آسیب) نسبت به گروه کنترل در مراحل پس‌آزمون و پیگیری نسبت به مراحل پیش‌آزمون، تغییراتی بیشتر را نشان می‌دهد. استفاده از آزمون‌های پارامتریک اندازه‌های مکرر مستلزم رعایت چند پیشفرض اولیه شامل نرمال بودن نمرهها، برابری واریانس‌ها و برابری ماتریس کوواریانس است. نتایج آزمون شاپیرو ویلکز[21] برای بررسی نرمال بودن توزیع نمرهها در گروه‌ها، آزمون لوین[22] برای بررسی برابری واریانس نمرهها و آزمون ماچلی[23] برای بررسی یکنواختی ماتریس واریانس - کوواریانس در دو گروه در جدول (4) ارائه شده است.
جدول 4: نتایج پیش‌فرض‌های نرمال بودن و برابری واریانس‌ها
Table 4: The results of normality and equality of variance
|
|
|
آزمون شاپیرو ویلکز |
آزمون ماچلی |
آزمون لوین |
|||||||||||
|
متغیر |
گروه |
پیش‌آزمون |
پس‌آزمون |
پیگیری |
|
|
پیش‌آزمون |
پس‌آزمون |
پیگیری |
||||||
|
|
|
آماره |
معناداری |
آماره |
معناداری |
آماره |
معناداری |
آماره |
معناداری |
F
|
معناداری |
F |
معناداری |
F |
معناداری |
|
آشفتگی هیجانی |
آزمایش |
932/0 |
165/0 |
959/0 |
492/0 |
956/0 |
419/0 |
05/0 |
001/0 |
01/0 |
917/0 |
36/3 |
125/0 |
22/3 |
138/0 |
|
کنترل |
947/0 |
326/0 |
939/0 |
234/0 |
933/0 |
176/0 |
|||||||||
|
تکامل انطباقی مثبت |
آزمایش |
953/0 |
412/0 |
923/0 |
121/0 |
905/0 |
052/0 |
54/0 |
001/0 |
07/0 |
792/0 |
81/2 |
228/0 |
28/2 |
356/0 |
|
کنترل |
943/0 |
277/0 |
941/0 |
250/0 |
934/0 |
187/0 |
|||||||||
|
واکنش هیجانی |
آزمایش |
908/0 |
062/0 |
924/0 |
117/0 |
917/0 |
087/0 |
68/0 |
001/0 |
519/0 |
476/0 |
79/2 |
234/0 |
11/1 |
297/0 |
|
کنترل |
917/0 |
086/0 |
926/0 |
129/0 |
967/0 |
521/0 |
|||||||||
|
رفتارهای منفی |
آزمایش |
906/0 |
055/0 |
917/0 |
088/0 |
917/0 |
088/0 |
71/0 |
001/0 |
56/1 |
218/0 |
529/0 |
472/0 |
75/0 |
392/0 |
|
کنترل |
94/0 |
243/0 |
957/0 |
485/0 |
949/0 |
358/0 |
|||||||||
|
دوریگزینی از حمایت چهرۀ دلبستگی/فرد مراقب |
آزمایش |
966/0 |
518/0 |
958/0 |
479/0 |
948/0 |
333/0 |
46/0 |
001/0 |
03/1 |
316/0 |
69/1 |
201/0 |
924/0 |
342/0 |
|
کنترل |
925/0 |
124/0 |
91/0 |
082/0 |
939/0 |
23/0 |
|||||||||
هدف از بررسی پیشفرض نرمال بودن آن است که نرمال بودن توزیع نمرههای همسان با جامعه را بررسی کند. این پیشفرض حاکی از آن است که تفاوت مشاهدهشده بین توزیع نمرههای گروه نمونه و توزیع نرمال در جامعه برابر صفر است. برای این منظور، از آزمون شاپیرو ویلکز استفاده شد. نتایج حاصل از اجرای این پیشفرض در رابطه با نمرههای متغیرهای پژوهش در جدول (3) نشان داد فرض صفر مبنی بر نرمال بودن توزیع نمرهها در متغیرهای پژوهش در هر سه مرحلۀ پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری در هر دو گروه باقی است (در همۀ سطوح، معناداری بیشتر از 05/0 است). پیشفرض لوین مبنی بر برابری واریانس‌ها در گروه‌ها در متغیرهای پژوهش در هر سه مرحلۀ پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری تأیید شده است (سطح معناداری بیشتر از 05/0 است)؛ اما پیشفرض یکنواختی کوواریانس‌ها با استفاده از آزمون ماچلی در متغیرهای پژوهش رد شده است (05/0>p)؛ از این رو، در بررسی فرضیه‌های پژوهش، از آزمون محافظهکارانه گرینهاوس – گیزر[24] استفاده می‌شود. نتایج مقایسۀ بینآزمودنی و درونآزمودنی در متغیرهای پژوهش در جدول (5) ارائه شده است.
جدول 5: نتایج تحلیل اثرات بینآزمودنی و درونآزمودنی در متغیرهای پژوهش
Table 5: The result of Tests of between-subject and within-Subjects in research variables
|
متغیر |
اثر |
منبع |
مجموع مجذورات |
درجۀ آزادی |
میانگین مجذورات |
F |
معناداری |
اندازۀ اثر |
توان آماری |
|
آشفتگی هیجانی |
بین آزمودنی |
گروه |
408/1591 |
1 |
408/1591 |
17/7 |
011/0 |
159/0 |
742/0 |
|
درون ازمودنی |
اثر زمان |
017/697 |
003/1 |
248/695 |
495/11 |
002/0 |
232/0 |
911/0 |
|
|
اثر زمان × گروه |
217/650 |
003/1 |
567/648 |
72/10 |
002/0 |
220/0 |
891/0 |
||
|
تکامل انطباقی مثبت |
بین آزمودنی |
گروه |
133/320 |
1 |
133/320 |
84/6 |
013/0 |
153/0 |
722/0 |
|
درون ازمودنی |
اثر زمان |
117/176 |
37/1 |
127/128 |
35/15 |
001/0 |
288/0 |
991/0 |
|
|
اثر زمان × گروه |
617/218 |
37/1 |
046/159 |
057/19 |
001/0 |
334/0 |
998/0 |
||
|
واکنش هیجانی |
بین آزمودنی |
گروه |
408/414 |
1 |
408/414 |
63/39 |
001/0 |
51/0 |
000/1 |
|
درون ازمودنی |
اثر زمان |
517/96 |
518/1 |
36/63 |
058/13 |
001/0 |
256/0 |
986/0 |
|
|
اثر زمان × گروه |
617/98 |
518/1 |
944/64 |
34/13 |
001/0 |
26/0 |
988/0 |
||
|
رفتارهای منفی |
بین آزمودنی |
گروه |
408/310 |
1 |
408/310 |
089/17 |
001/0 |
310/0 |
981/0 |
|
درون ازمودنی |
اثر زمان |
317/228 |
54/1 |
087/148 |
537/70 |
001/0 |
650/0 |
000/1 |
|
|
اثر زمان × گروه |
017/204 |
54/1 |
326/132 |
03/63 |
001/0 |
624/0 |
000/1 |
||
|
دوریگزینی از حمایت چهرۀ دلبستگی/فرد مراقب |
بین آزمودنی |
گروه |
208/582 |
1 |
208/585 |
31/36 |
001/0 |
489/0 |
000/1 |
|
درون ازمودنی |
اثر زمان |
617/301 |
29/1 |
857/232 |
74/72 |
001/0 |
657/0 |
000/1 |
|
|
اثر زمان × گروه |
817/254 |
29/1 |
726/196 |
45/61 |
001/0 |
618/0 |
000/1 |
بر اساس یافته‌های به‌دست‌آمده در جدول (5)، در تحلیل بینآزمودنی، میانگین نمرههای متغیرهای آشفتگی هیجانی (17/7=F، 05/0>p)، تکامل انطباقی مثبت (84/6=F، 05/0>p)، واکنش هیجانی (63/39=F، 001/0>p)، رفتارهای منفی (089/17=F، 001/0>p) و دوریگزینی از حمایت فرد مراقب (31/36=F، 001/0>p) در گروه آزمایش (فرزندپروری آگاه از آسیب) و کنترل تفاوتی معنادار دارد. بر اساس نتایج در تحلیل‌های درونآزمودنی، نیز اثر اصلی زمان معنادار است که نشان می‌دهد بین میانگین نمرههای متغیرهای آشفتگی هیجانی (49/11=F، 001/0>p)، تکامل انطباقی مثبت (35/15=F، 001/0>p)، واکنش هیجانی (05/13=F، 001/0>p)، رفتارهای منفی (53/70=F، 001/0>p) و دوریگزینی از حمایت فرد مراقب (74/72=F، 001/0>p) در مراحل پژوهش به طور کلی تفاوتی معنادار وجود دارد. نتایج نشان داده است تعامل اثر زمان و عضویت گروهی نیز در متغیرهای آشفتگی هیجانی (72/10=F، 01/0>p)، تکامل انطباقی مثبت (05/19=F، 001/0>p)، واکنش هیجانی (34/13=F، 001/0>p)، رفتارهای منفی (03/63=F، 001/0>p) و دوریگزینی از حمایت فرد مراقب (45/61=F، 001/0>p) معنادار است که نشان می‌دهد تغییرات مراحل پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری در هر یک از گروه‌ها معنادار بودهاند. نتایج آزمون تعقیبی بونفرونی[25] برای مقایسۀ گروه‌های آزمایش و کنترل در مراحل پژوهش در جدول (6) ارائه شده است.
جدول 6: نتایج آزمون تعقیبی برای مقایسۀ دو گروه به تفکیک متغیرهای پژوهش در دو مرحلۀ پس‌آزمون و پیگیری
Table 6: Result of Bonferroni test for Comparison of two groups according to research variables in two stages of post-test and follow-up
|
متغیر |
مرحله |
تفاوت میانگین |
معناداری |
حجم اثر |
متغیر |
مرحله |
تفاوت میانگین |
معناداری |
حجم اثر |
|
آشفتگی هیجانی |
پیش‌آزمون |
7/0- |
846/0 |
001/0 |
رفتارهای منفی |
پیش‌آزمون |
4/0 |
617/0 |
007/0 |
|
پس‌آزمون |
65/10- |
001/0 |
278/0 |
پس‌آزمون |
65/5- |
001/0 |
551/0 |
||
|
پیگیری |
5/10 |
001/0 |
276/0 |
پیگیری |
4/4- |
001/0 |
381/0 |
||
|
تکامل انطباقی مثبت |
پیش‌آزمون |
55/0- |
73/0 |
003/0 |
دوری گزینی از حمایت چهرۀ دلبستگی/فرد مراقب |
پیش‌آزمون |
3/0- |
725/0 |
003/0 |
|
پس‌آزمون |
1/5 |
001/0 |
275/0 |
پس‌آزمون |
65/5- |
001/0 |
634/0 |
||
|
پیگیری |
25/5 |
001/0 |
324/0 |
پیگیری |
3/6- |
001/0 |
621/0 |
||
|
واکنش هیجانی |
پیش‌آزمون |
2/1- |
118/0 |
063/0 |
|
|
|
|
|
|
پس‌آزمون |
55/4- |
001/0 |
451/0 |
|
|
|
|
||
|
پیگیری |
4/5- |
001/0 |
579/0 |
نتایج در جدول (6) نشان می‌دهد تفاوت گروه آزمایش، یعنی فرزندپروری آگاه از آسیب، با گروه کنترل در همۀ متغیرهای پژوهش در مرحلۀ پیش‌آزمون غیرمعنادار است (05/0<p)؛ اما نتایج نشان داده است تفاوت دو گروه در متغیرهای آشفتگی هیجانی و ابعاد روابط میان دلبستگی در مرحلۀ پس‌آزمون و پیگیری معنادار به دست آمده است (001/0>p). تأثیر فرزندپروری آگاه از آسیب بر آشفتگی هیجانی برابر 8/27 درصد و در مرحلۀ پیگیری برابر 6/27 درصد حاصل شده است. میزان تأثیر آموزش‌ها در ابعاد تکامل انطباقی مثبت، واکنش هیجانی، رفتارهای منفی و دوریگزینی از حمایت فرد مراقب در پس‌آزمون بهترتیب برابر 5/27، 45، 55 و 6/63 درصد و در مرحلۀ پیگیری برابر 4/32، 9/57، 38 و 62 درصد حاصل شده است.
بحث و نتیجه‌گیری
در مجموع، یافته‌های این پژوهش نشان داد فرزندپروری آگاه از آسیب بر روابط میانفردی دلبستگی و آشفتگی هیجانی در خانواده‌های فرزندپذیر مؤثر است. در نهایت، آموزش فرزندپروری آگاه از آسیب به عنوان رویکردی نوین موجب تغییر در متغیرهای پیشایندی، همچون روابط میان دلبستگی و آشفتگی هیجانی در خانواده‌های فرزندپذیر می‌شود؛ از این رو، لازم است متغیرهای بالا به طور ویژه در زمینۀ بهبود شرایط خانواده‌های فرزندپذیر مورد توجه پژوهشگران قرار گیرند. نتایج نشان داد آموزش فرزندپروری آگاه از آسیب بر روابط میان دلبستگی اثرگذار است (001/0>p). نتایج پژوهش حاضر با یافته‌های مدیروس[26] و همکاران (2016)؛ موریرا[27] و همکاران (2018) و هی[28] و همکاران (2024) مبنی بر آنکه فرزندپروری آگاهانه موجب تقویت تمایلات خلاقانۀ کودکان و بهبود رابطه و صمیمیت بین والد - کودک می‌شود، همخوان است. در تبیین این نتیجه، می‌توان این‌طور استنباط کرد که شیوه‌های فرزندپروری و آموزش مبتنی بر آن روش‌هایی هستند که والدین در برخورد با فرزندان خود اعمال میکنند و در شکل‌گیری و رشد آنان در دوران کودکی و ویژگی‌های بعدی شخصیتی و رفتاری آن‌ها تأثیری عمیق دارند. همچنین، دلبستگی فرآیندی است که طی آن، پیوندی عاطفی در روابط مادر و نوزاد شکل می‌گیرد و نوزاد از لحاظ عاطفی به والدین خود دلبستگی پیدا میکند (Morely & Morgan, 2011).
در تبیین یافتۀ حاضر، می‌توان اذعان کرد والدین آگاه هم برای رفتار خودمختارانه و هم برای انضباط ارزش قائل هستند و کنترل منطقی و نیز آزادی حساب‌شده موجب می‌شود کودکان قوانین و اصول رفتارهای صحیح را درونی کنند و در قبال اعمال و رفتار خود احساس مسئولیت کنند. این والدین افزون بر اینکه گرم و بامحبت هستند، کودکانشان را به طرف استقلال سوق میدهند و در نتیجه، زمینه‌ای را فراهم میکنند که در آن، کودک احساس ارزشمندی کند. این ویژگی‌های گفته‌شده از ویژگی‌های افراد دارای روابط میان دلبستگی ایمن نیز است که در الگوهای فعال‌سازی درونی خود و دیگران به این نتیجۀ شناختی می‌رسند که خودشان ارزشمند هستند و ارزش مراقبت شدن را دارند و دیگران هم (در اینجا، والدین فرزندپذیر) افرادی مراقبت‌کننده و پاسخگو خواهند بود که در مواقع لزوم، حاضر هستند و نیازهایشان را ارضاء خواهند کرد. افراد دارای دلبستگی ایمن آن دسته از افرادی هستند که حسی مثبت نسبت به خود و درکی مثبت از دیگران دارند و از لحاظ اجتماعی اعتمادبه‌نفسی بیشتر دارند و موفق‌تر هستند؛ بنابراین، مداخلۀ فرزندپروری آگاه با تقویت آگاهی و دانش والدین در گام‌های هفتم، با تمرین شفقت و مهربانی و ارتباط دوباره با بدن خود در جایگاه والدین فرزندپذیر و تماشای بدن در طول استرس فرزندپروری، توانست آنان را از مزایای سبک دلبستگی ایمن هوشیار کند؛ از این رو، دور از انتظار نیست که فرزندپروری آگاه با تقویت چنین گام‌ها و تمرینهایی موجبات فضایی ایمن همراه با سبک دلبستگی ایمن را فراهم کند.
در نگاهی دیگر، مداخلۀ فرزندپروری آگاه از آسیب با تقویت پنج بُعد بینفردی که شامل 1-به حرف‌های کودک گوش دادن، 2-داشتن نگرش غیرقضاوتی؛ 3-پذیرش خود و کودکان با تمام ویژگیهایی که دارند؛ 4-گسترش دادن آگاهی هیجانی دربارۀ خود و کودک و 5- نظم دادن
به روابط در فرزندپروری است، به این نکته اشاره دارد که والدین کمتر رفتار واکنشی نسبت به کودکانشان دارند و با شیوه‌های آرام‌تر با کودکانشان برخورد میکنند و یک دفعه واکنش نشان نمی‌دهند و ایجاد دلسوزی به خود به عنوان والد و همچنین، دلسوزی به کودک را بهتر درک میکنند (He et al., 2024).
بنابراین، والدین آگاه از آسیب، به ویژه در رابطه با کودکانی که از بهزیستی به فرزندی پذیرفته میشوند، نیازمند داشتن نگرش دلسوزانه و پذیرشی با آگاهی هستند تا بتوانند نیازهای آنان را بهدرستی پاسخ دهند؛ از این رو، مداخلۀ حاضر به آگاه کردن والدین از دنیای درون خود و دنیای کودکان، زمانی که والد با کودک تعامل میکند و به همان اندازه، به انتخاب شیوه‌های فرزندپروری توسط والدین اشاره دارد که برای والدین ارزشمند و هدفمند هستند. در نهایت، در ورای این آموزش‌ها و تکالیف ارائهشده، روابط میان دلبستگی ایمن که ناشی از نگاه دلسوزانه و بدون قضاوت است افزایش مییاید؛ بنابراین، تکامل انطباقی مثبت، واکنش هیجانی و دوری گزیدن از حمایت چهرۀ دلبستگی/فرد مراقب افزایش و رفتارهای منفی کاهش (که ناشی از قضاوتگری هستند) می‌یابند.
همچنین، نتایج نشان داد فرزندپروری آگاه از آسیب موجب بهبود آشفتگی هیجانی مادران می‌شود؛ از این رو، نتایج پژوهش حاضر با یافته‌های ون در آسدونک و همکاران (2022) مبنی بر اینکه مداخله‌ای مبتنی بر دلبستگی و فرزندپروری آگاه از آسیب موجب کاهش آشفتگی و پرخاشگری و در نهایت، بهبود صمیمیت والد - کودک می‌شود و یافته‌های استناسون و رومانو (2022) مبنی بر اثرگذاری فرزندپروری آگاه از آسیب برای والدین و کاهش آشفتگی همخوان است.
در تبیین یافته‌های پژوهش، می‌توان بیان کرد آموزش فرزندپروری آگاه باعث می‌شود والدین فرزندپذیر شناختی هرچه بهتر از خود و فرزندانشان پیدا کنند. همچنین، طی این آموزش‌ها، والدین آموختند به خود، شرایط و کودکان خود، زمانی که آنان را به فرزندخواندگی پذیرفته‌اند، بدون پیش‌فرض‌های قبلی نگاه کنند؛ زیرا نگاه بدون قضاوت والدین به فرزندان به بهبود روابط آنان با کودکانشان کمک میکند و در نتیجه، کاهش مشکلات رفتاری کودکان آنان را به همراه دارد. والدین بیشترین ارتباط را با فرزند دارند و اگر این ارتباط مخدوش باشد، خود عاملی مهم در دامن زدن به مشکلات در کودکان می‌شود؛ بنابراین، فرزندپروری آگاه از آسیب به عنوان منبع روان‌شناختی بالقوه در مواقع استرس عمل میکند و به والدین کمک میکند تا مقابلهای سازگارتر داشته باشند و از تأثیرات مخرب ناشی از ارزیابی‌های روان‌شناختی مرتبط با فرزندپروری و خانواده اجتناب کنند (Turpyn & Chaplin, 2016). همچنین، در این روش، والدین با انجام مراقبۀ عشق و دوستی و تمرینهای خودشفقتی، یاد گرفتند نسبت به خود، فرزندان و دیگران مهربانی و شفقت داشته باشند و همین امر باعث کاهش خودسرزنشگری و استرس در آن‌ها می‌شود. همچنین، تجربه کردن فرزندان با حواس پنج‌گانه مانند لمس و در آغوش کشیدن باعث افزایش ترشح اکسیتوکسین و در نتیجه، کاهش استرس می‌شود (Hou et al., 2020) که در ورای آن، با کاهش استرس، آشفتگی هیجانی حاکم بر روابط در کودکان نیز کاهش می‌یابد و این آموزش مناسب والدینی است که خودشان از مشکلات روان‌شناختی رنج می‌برند (Monica et al., 2020) و می‌توانند با افزایش آگاهی خود مبنی بر آموزشهای دریافتی، مشکلات روان‌شناختی و آشفتگی هیجانی فرزندان خویش را کاهش دهند.
این پژوهش، همچون سایر پژوهش‌ها، دارای محدودیت‌هایی از جمله ارزیابی اطلاعات بر اساس پرسشنامه‌های خودگزارشدهی است و ممکن است مادران و پدران به خاطر داشتن احساسات مادرانه و پدرانه، در جواب دادن صادقانه ملاحظه کرده باشند که همین امر ممکن است نتایج پژوهش را تحت تأثیر قرار داده باشد. بدون شک، متغیرهایی مداخله‌گر همچون تأثیر خرده فرهنگ‌ها و شرایط اجتماعی - اقتصادی می‌توانند در نتایج پژوهش حاضر اثرگذار باشند. به علاوه، در این پژوهش، با توجه به محدودیت پژوهش مبنی بر تعمیم یافته‌ها به خاطر محدود بودن جامعه، پیشنهاد می‌شود پژوهش بر روی دیگر خانواده‌های فرزندپذیر در دیگر شهر و فرهنگ‌ها اجرا شود و در نهایت، با توجه به اینکه این مطالعه، مطالعهای مقطعی است، لازم است پژوهش‌های طولی برای اطلاعات جامع‌تر در این زمینه انجام شوند.
بر این اساس، پیشنهاد می‌شود این مداخله به عنوان بهبود سبک‌های دلبستگی ایمن و کاهش آشفتگی هیجانی والدین و کودکان فرزندپذیر در برنامه‌های بهداشت روانی مراکز نگهداری از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست گنجانده شود. همچنین، متولیان مراکز روان‌شناختی و مراکز بهزیستی می‌توانند از این مداخله برای دوره‌های آموزشی و کارگاه‌های رواندرمانی برای اعضای خانواده‌های فرزندپذیر به صورت دوره‌ای استفاده کنند. همچنین، برنامۀ اختصاصی در راستای اثرات ناشی از آسیب‌های فرزندپروری در خانواده‌های فرزندپذیر توسط متخصصان آموزش داده شود.
موازین اخلاقی
در این پژوهش، موازین اخلاقی شامل اخذ رضایت آگاهانه، تضمین حریم خصوصی و رازداری رعایت شدند. با توجه به شرایط و زمان تکمیل پرسشنامه‌ها، ضمن تأکید بر تکمیل تمامی پرسشها، شرکتکنندگان دربارۀ خروج از پژوهش مختار بودند. پس از اتمام پژوهش، گروه کنترل نیز تحت مداخله قرار گرفت. همچنین، این پژوهش دارای کد اخلاق از کمیتۀ اخلاق دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان اصفهان به شمارۀ IR. IAU. KHUISF. REC.1402.338 است.
سپاسگزاری نویسندگان
نویسندگان پژوهش حاضر بر خود لازم دانستند تا از کلیۀ والدینی که در پژوهش شرکت کردند و همچنین، استاد بزرگوار، دکتر منصوره بهرامیپور، کمال تشکر و سپاسگزاری خود را ابراز کنند.
مشارکت نویسندگان
پژوهش حاضر حاصل اقتباس از پایاننامۀ کارشناسی ارشد نویسندۀ اول بود که توسط معاونت پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان به تصویب رسیده است.
تعارض منافع
بنا بر اظهار نویسندگان، این مقاله حامی مالی و تعارض منافع ندارد.
[1] attachment style
[2] Perez
[3] Bowlby
[4] Mohan
[5] Morely & Morgan
[6] Ainsworth
[7] secure
[8] insecure
[9] Conscious parenting
[10] Hou
[11] He
[12] van der Asdonk
[13] Stenason & Romano
[14] Emotional disturbance questionnaire
[15] Simons & Gaher
[16] Questionnaire of relationships between parent-child attachment
[17] Kappenberg & Halpern
[18] Caregiver Support
[19] Bögels & Restifo
[20] Content Validity Index
[21] Shapiro-Wilk Test
[22] Levene’s Test
[23] Mauchly Test
[24] Greenhouse-geisser
[25] Bonferroni test
[26] Medeiros
[27] Moreira
[28] He
)