Document Type : Original Article
Authors
1 Associate Professor of psychology, Literature and Humanistic Sciences, Malayer, University, Malayer, Iran
2 Graduated student of psychology, Literature and Humanistic Sciences, Malayer University, Malayer, Iran
3 Assistant Professor of psychology, Literature and Humanistic Sciences, Malayer University, Malayer, Iran
Abstract
Keywords
Main Subjects
کووید-۱۹ در دسامبر 2019 در ووهان چین به وجود آمده است و بهشدت دستگاه تنفسی را با مشکل مواجه میکند (چن، چن، لی و رن[1]، 2020). گسترش این ویروس در جهان و مرگومیر ناشی از آن در تمام اقشار جامعه موجب نگرانی شده است (زانگریلو[2] و همکاران، 2020). ویروس کرونا موجب ابتلا و مرگومیر بسیاری از افراد جهان شده است (سازمان بهداشت جهانی[3]، 2021). این بیماری به مشکلات روانشناختی زیادی در اقشار جامعه منجر شده است (تاکت، لوسیانو، گیدز و هاریسون[4]، 2021؛ پن[5] و همکاران، 2021) و افراد ناشنوا ازجمله گروههای آسیبپذیر جامعه در زمان شیوع کووید-19 هستند (المجالی و القزو[6]، 2021).
ناشنوایی بهمعنای ازدستدادن کامل توانایی شنیدن در یک یا هر دو گوش است. بهعبارتدیگر، افراد ناشنوا عموماً مشکل شنوایی عمیقی دارند که بهمعنای نداشتن قدرت شنوایی است (سازمان بهداشت جهانی، 2021). افراد ناشنوا اغلب از زبان اشاره برای برقراری ارتباط استفاده میکنند (سازمان بهداشت جهانی، 2021). براساس آمار سازمان بهداشت جهانی (2021) حدود 250 میلیون نفر در جهان مشکلات شنوایی دارند و دوسوم این افراد در کشورهای درحالتوسعه زندگی میکنند. براساس یافتههای اخیر استفاده از ماسک، فاصلۀ فیزیکی و اجتماعی، یادگیری الکترونیکی و تعاملات مجازی در طی بیماری همهگیر کووید-19 مشکلاتی را برای افراد دارای مشکل شنوایی ایجاد کرده است که ازجملۀ آنها میتوان به افزایش احساس تنهایی، انزوا و همچنین برخی محدودیتها در دسترسی به مواد آموزشی و آموزش توانبخشی در تعطیلی مدارس و مراکز توانبخشی یا برخی از چالشهای یادگیری برخط (آنلاین) در خانه اشاره کرد (توانایی، روحبخش و روغنی[7]، 2021). بهطورکلی، کودکان و نوجوانان دارای مشکل شنوایی، مشکلات روانشناختی زیادی را تجربه میکنند (آریاپوران و خزلی[8]، 2021؛ سوانیپول، سوارتز، گریک و مال[9]، 2020) که ازجملۀ آنها میتوان به مشکلات رفتاری[10]، اضطراب[11] و افسردگی[12] اشاره کرد و ممکن است تحتتأثیر کووید-19 قرار بگیرند.
مشکلات رفتاری رفتارهای نامتناسب با سن، شدید، مزمن و مداوم است که بر سازگاری مناسب کودک با محیط تأثیر منفی دارد و برای زندگی دیگران مشکل ایجاد میکند و شامل اختلال کاستی توجه/بیشفعالی، اختلال نافرمانی مقابلهای، اختلال انفجاری متناوب و اختلال سلوک میشود (انجمن روانپزشکی آمریکا، 2013). باتوجهبه فهرست بازنگریشدۀ مشکلات رفتاری (کوای و پیترسون[13]، 1987) که در پژوهش حاضر استفاده شده است، مشکلات رفتاری بررسیشده در پژوهش حاضر شامل اختلال سلوک، مشکلات توجهـناپختگی، پرخاشگری اجتماعی و اضطرابـگوشهگیری است. در پژوهشهای مختلف نشان داده شده است اختلالات رفتاری در کودکان دارای مشکل شنوایی بیشتر از کودکان بدون مشکل شنوایی است (فیوریلو، رشیدی، وستگیت، جکوبز، بوش و استادس[14]، 2017؛ بیگلر، بورک، لورئانو، آلفونزو[15]، جکوبس و بوش، 2019؛ ایکلارک[16] و همکاران، 2020؛ اورگارد، اوربیک، ونگر، فرایس، اوهره و زینر[17]، 2020). در دورۀ کووید-19 مشکلات رفتاری در میان کودکان و نوجوانان ناشنوا بررسی نشده است؛ اما مطالعات همهگیرشناسی نشان داده است کودکان در دورۀ رویدادهای همهگیر در معرض مشکلات رفتاری ازجمله بیشفعالی، مشکلات سلوک، مشکلات دروننمود و پریشانی روانشناختی قرار دارند (کلارک[18] و همکاران، 2020؛ درای[19] و همکاران، 2017؛ ونگ، ژانگ، ژائو، ژانگ و جیانگ[20]، 2020). در پژوهش قنامه و اقباری-قنامه[21] (2021) نشان داده شده است در دورۀ کووید-19 کودکان تحریکپذیری، تغییرات دائمی خلقوخو و عصبانیت از محدودیتها و پیامها را نشان دادند. در یک پژوهش دیگر در دورۀ کووید-19 نشان داده شد 7درصد کودکان مشکلات سلوک، 6/6درصد مشکلات با همسالان و 3/6درصد بیشفعالی/کاستی توجه را گزارش کردند (لیو[22] و همکاران، 2021).
ازجمله مشکلات روانشناختی مرتبط با مشکلات رفتاری (تیرا، سولکاما و لوهی[23]، 2016) که میتواند در کودکان و نوجوانان ناشنوا تحتتأثیر کووید-19 قرار بگیرد، اضطراب است. اضطراب یک حالت روانی یا برانگیختگی شدید است که ویژگی اصلی آن ترس، شک و تردید و نگرانی زیاد است؛ بدون آنکه علت آن مشخص باشد (انجمن روانپزشکی آمریکا، 2013). در میان کودکان و نوجوانان ناشنوا پژوهشی درزمینۀ کووید-19 و اختلالات اضطرابی انجام نشده است؛ اما پژوهشی در میان نوجوانان ناشنوا در دورۀ کووید-19 نشان داد وجود علائم اختلالات اضطرابی در نوجوانان دارای مشکلات شنوایی 5/37درصد بوده است و نوجوانان ناشنوا درمقابل نیمهشنوا اختلالات اضطرابی (ازجمله اضطراب اجتماعی و اختلال وحشتزدگی) در دورۀ کووید-19را بیشتر تجربه کردند (آریاپوران و خزلی، 2021). پژوهشهای قبل از کووید-19 نشان داده است افراد ناشنوا اختلالات اضطرابی (ازجمله هراس، اضطراب فراگیر و اضطراب اجتماعی) را بیشتر از همسالان شنوای خود تجربه میکنند (شوهام[24] و همکاران، 2019؛ ایدستاد، تامبس، آرهوس و انگدال[25]، 2019؛ تیونیسن[26] و همکاران، 2012؛ لی و پریوات[27]، 2010). آریاپوران (1397) نیز در پژوهشی بر کودکان دارای مشکلات شنوایی نشان داد کودکان ناشنوا و نیمهشنوا بهترتیب 15/15 و 3/8درصد علائم اختلالات اضطرابی داشتند.
ازجمله متغیرهای مرتبط با مشکلات رفتاری (مارکال[28]، 2021) که میتواند در کودکان و نوجوانان ناشنوا تحتتأثیر کووید-19 قرار بگیرد، افسردگی است. افسردگی به وجود اندوه، احساس تهیبودن یا خلق تحریکپذیر همراه با تغییرات شناختی و جسمی اشاره دارد که بهشکل چشمگیری بر ظرفیت کارکردی فرد تأثیر منفی میگذارد (انجمن روانپزشکی آمریکا، 2013). افسردگی در کودکان و نوجوانان ناشنوا و کمشنوا بیشتر از همسالان شنوای خود افسردگی را تجربه میکنند (دریزیهنر و گلدبرگ[29]، 2019). در دورۀ کووید-19 پژوهشی دربارۀ افسردگی در میان کودکان ناشنوا صورت نگرفته است؛ اما پژوهش قبل از کووید-19 نشان داده است افراد دارای مشکلات شنوایی علائم افسردگی را تجربه میکنند (لی، ژانگ، هافمن، کاتچ، تیمان و ویلسون[30]، 2014). علاوهبراین، براساس پژوهش کیم، کیم، پارک، جو، سیم و چوی[31] (2017)، میزان افسردگی در افراد دارای مشکلات شنوایی 9/7درصد و در میان افراد شنوا 7/5درصد بوده است. ازجمله متغیرهایی که میتواند مشکلات رفتاری، اضطراب و افسردگی کودکان ناشنوا در دورۀ کووید-19 را تحتتأثیر قرار دهد، مشکلات مربوط به خانواده ازجمله مادران است.
براساس پژوهشهای قبلی مادران در دورۀ کووید-19 از استرس و مشکلات سلامت روان در رنج بودهاند (میلر، کولی و میهالیـادکینز[32]، 2020). برای نمونه از میان مادرانی که در دورۀ کووید-19 میزان مشکلات سلامتی در آنها افزایش پیدا کرده است، میتوان به مادران کودکان مبتلا به اختلال طیف اُتیسم و مادران کودکان کمتوان عقلانی اشاره کرد (چن، چن، لی و رین، 2020). باتوجهبه مشکلات خدماتی، آموزشی و مشارکتهای اجتماعی در دورۀ کووید-19، والدینْ نگرانی خود را از رشد فرزندان در این دوره ابراز کردهاند (نیک، مکاینتایر و فنینگ[33]، 2020). والدین افراد ناشنوا ازجمله مادران در دورۀ کووید-19 مشکلاتی مانند ارتباطات نامناسب و نااُمیدکننده، کمبود اطلاعات و دانش دربارۀ مشکلات شنوایی، کمبود حمایت در هنگام تنهایی و مشکل حمایت اجتماعی ازطرف والد دیگر را تجربه کردهاند (دیویدز، رومن و شینک[34]، 2021). ازجمله مشکلات روانشناختی که ممکن است مادرانِ کودکان و نوجوانان ناشنوا در دورۀ کووید-19 تجربه کنند و ممکن است روی مشکلات رفتاری، اضطراب و افسردگی فرزندان آنان تأثیر داشته باشد، خستگی[35] است.
براساس دیدگاه پاگ، میلیگان، پارکز، لینز و کیتزمن[36] (1990) خستگی به حالت ناخوشایند و احسـاس نـاتوانی در انجام کارهای ذهنی و جسمانی اطلاق میشود که براثر مشکل در تعـادل هماهنگی عرضـه و تقاضـای انـرژی بـدن حاصل میشود. خستگی در والدین سه جنبه دارد: خستگی جسمانی و روحی، فاصلۀ هیجانی و عاطفی از فرزند، و احساس ناتوانی در انجام وظیفۀ والدگری (میکولاجزاک و راسکام[37]، 2018). خستگی موجب کاهش منابع مقابلهای شخصی والدین میشود و افزایش استرس در آنان را بهدنبال دارد (گیالو، واد، کوکلین و رز[38]، 2011) و با افزایش استرس، اضطراب و افسردگی مادران در ارتباط است (گیالو، وود، جیلت و پورتر[39]، 2013). در زمان کووید-19 دربارۀ خستگی در مادران کودکان و نوجوانان ناشنوا پژوهشی صورت نگرفته است و خلأ پژوهشی دراینزمینه احساس میشود؛ اما در قبل از شیوع کووید-19 نشان داده شده است مادران کودکان دارای مشکلات شنوایی خستگی را تجربه کردهاند و بعد از عمل جراحیِ فرزندان میزان خستگی در آنان کاهش یافته است (کالاهام، ریتچی و کار[40]، 2020). در پژوهش دیگر نشان داده شد مادران کودکان دارای مشکلات شنوایی خستگی را تجربه کردهاند (ورفل و هندریکس[41]، 2016). همچنین، در میان مادران کودکان اُتیسم خستگی بسیار بالا و میزان آن نسبت به مادران کودکان دارای رشد طبیعی بالاتر گزارش شده است (گیالو و همکاران، 2013؛ آردیک[42]، 2020). جارامیلو، مورنو و رودریگز[43] (2016) میزان خستگی در میان مادران کودکان دارای سندرم داون را 64/52 گزارش کردند. علاوهبراین، در میان مادران کودکان فلج مغزی (گریپ، اوزل، تانسر، کیلینک، سکین و اراسیل[44]، 2017؛ آلبایراک، بیبر، کالیسکان و لیونداوغلو[45]، 2019) و مادران کودکان کمتوان عقلانی (سادزیاک، ویلینسکی و ویکزوریک[46]، 201۹) میزان خستگی بالا بوده است. در میان جمعیت عمومی نیز میزان خستگی در دورۀ کووید-19، 46درصد بوده است (استاویم، گانیما، اولسن، گیلبو و اینویک[47]، 2021).
در میان کودکان و نوجوانان دارای مشکل شنوایی در دورۀ کووید-19 و قبل از آن پژوهشی به مقایسۀ مشکلات رفتاری، اضطراب و افسردگی کودکان ناشنوای دارای مادران با و بدون علائم خستگی نپرداخته است؛ اما پیامدهای خستگی مادران در دورۀ کووید-19 بررسی شده است. برای نمونه، در پژوهشی در دورۀ کووید-19 نشان داده شده است تجربۀ خستگی مادران موجب میشود که آنان به کودکان خود بیتوجه باشند و مرتکب کودکآزاری شوند (گریفیث[48]، 2020؛ میکولاجزاک، بریاندا، آوالوسی و راشکام[49]، 2018). در پژوهشهای قبلی رابطۀ خستگی مادران با افسردگی (ویلسون، وینتر، فیشر و بی[50]، 2018؛ گیالو و همکاران، 2013) و اضطراب مادران (کیم، کیم، پارک، کیم، یو، لی و مون[51]، 2017؛ گیالو و همکاران، 2013) تأیید شده است. در یک پژوهش قبل از کووید-19، حجتی و همکاران (1398) نشان دادند خستگی مادران موجب افزایش مشکلات رفتاری کودکان میشود. در پژوهش گریپ و همکاران (2017) نیز این نتیجه به دست آمد که خستگی مادران کودکان فلج مغزی افزایش افسردگی در کودکان را بهدنبال دارد. باوجود این خلأ پژوهشی درزمینۀ مقایسۀ مشکلات رفتاری، اضطراب و افسردگی در کودکان و نوجوانان ناشنوای دارای مادرانِ با و بدون علائم خستگی در دورۀ کووید-19 وجود دارد.
مسئلۀ اصلی در این پژوهش مقایسۀ مشکلات رفتاری، اضطراب و افسردگی در کودکان و نوجوانان ناشنوای دارای مادرانِ با و بدون علائم خستگی در دورۀ کووید-19 بود. برای انجام مداخلات کارآمد لازم است در بین مادران کودکان و نوجوانان ناشنوا، گروههای دارای علائم خستگی تشخیص داده شوند تا روانشناسان و مشاوران خانواده بتوانند از راهکارهای مناسب برای کاهش مشکلات روانشناختی مادران استفاده کنند و ازاینطریق، به کاهش مشکلات روانشناختی کودکان ناشنوا کمک کنند. پژوهش درزمینۀ مشکلات روانشناختی مادران افراد ناشنوا ازجمله علائم خستگی در فراهمکردن راهبردهای روانشناختی برای کاهش اثرات روانشناختی کووید-19 در مادران این افراد ضروری است و به سیاستگذاران در درک مشکلات روانشناختی و برنامهریزی برای کاهش مشکلات روانشناختی ناشی از کووید-19 در مادران افراد ناشنوا کمک خواهد کرد و این امر میتواند کاهش علائم روانشناختی ازجمله مشکلات رفتاری، اضطراب و افسردگی در کودکان ناشنوا را بهدنبال داشته باشد. باتوجهبه خلأ پژوهش دراینزمینه، انجام پژوهش حاضر موجب توجه پژوهشگران به تأثیرات منفی خستگی مادران بر مشکلات رفتاری و روانشناختی افراد ناشنوا میشود و تقویت منابع پژوهشی دراینزمینه را بهدنبال دارد.
روش
باتوجهبه هدف پژوهش که مقایسۀ میزان مشکلات رفتاری، افسردگی و اختلالات اضطرابی در کودکان و نوجوانان ناشنوا با مادرانِ دارای خستگی و بدون خستگی بود، این پژوهش از نوع علّیـمقایسهای بود. متغیرهای وابسته در این پژوهش مشکلات رفتاری، اختلالات اضطرابی و افسردگی و متغیر مستقل خستگی مادران کودکان ناشنوا بود. همچنین، باتوجهبه اینکه در این پژوهش میزان شیوع خستگی در مادران افراد ناشنوا یک هدف پژوهش بوده است، از روش پیمایشی نیز استفاده شده است.
جامعۀ آماری این پژوهش شامل تمامی مادران افراد زیر 18 سال ناشنوای شهرستان قزوین، اراک و ملایر میشد که در زمان انجام پژوهش 97 نفر بودند. این افراد ناشنوا دارای ناشنوایی عمیق بودند و از زبان اشاره برای برقراری ارتباط استفاده میکردند و پروندۀ مربوط به ناشنوایی عمیق در ادارۀ بهزیستی شهرستان داشتند. در پژوهش حاضر از روش نمونهگیری دردسترس استفاده شد؛ بهاینصورت که با گرفتن آدرس و مراجعه به منازل، 97 مادر در پژوهش شرکت داده شدند. از میان این مادران 6 نفر سواد کمتر از راهنمایی داشتند و 4 نفر نیز بهدلایل شخصی در پژوهش شرکت نکردند. درنهایت، نمونۀ پژوهش شامل 87 مادر بود که 43 نفر (4/49درصد) از شهرستان قزوین، 30 نفر (5/34درصد) از شهرستان اراک و 14 نفر (1/16درصد) از شهرستان ملایر بودند.
ابزار پژوهش
مقیاس ارزیابی خستگی[52]: این مقیاس را دیوریس، میشلسن و ونهیک[53] (2003) ساختهاند و 10 گویه دارد. به هر گویه براساس مقیاس 5درجهای لیکرت از «هرگز=1» تا «همیشه=5» پاسخ داده میشود. دامنۀ نمرات این مقیاس بین 10 تا 50 است و نمرات بالاتر از 22 نشاندهندۀ شدت خستگی است (دیوریس و همکاران، 2003). دی وریس و همکاران (2003) ضریب آلفای کرونباخ این مقیاس را برابر با 90/0 و روایی بازآزمایی آن برابر با 89/0 گزارش کردند. در میان مادران کودکان دارای رشد عادی ضریب آلفای کرونباخ این مقیاس برابر با 86/0 و روایی بازآزمایی آن برابر 72/0 بوده است (گیالو و همکاران، 2011). علاوهبراین، گیالو و همکاران (2011) روایی همگرای این مقیاس را ازطریق رابطۀ آن با مقیاس افسردگی بک (53/0=r) تأیید کردند. در ایران ضریب آلفای کرونباخ این مقیاس در میان مادران برابر با 89/0 بوده است (حجتی، قدمپور، عباسی و صنوبر، 1398). در پژوهش حاضر میزان ضریب آلفای کرونباخ این مقیاس برابر با 80/0 بود.
فهرست بازنگریشدۀ مشکلات رفتاری[54]: این پرسشنامه را کوای و پیترسون (1987) ساختهاند و 88 مشکل رفتاری دارد و 4 مشکل رفتاری کودکان و نوجوانان (اختلال سلوک، مشکلات توجهـناپختگی، پرخاشگری اجتماعی، اضطرابـگوشهگیری) را میسنجد. به هر مشکل براساس مقیاس 3درجهای از 0 تا 2 پاسخ داده میشود. دامنۀ مشکلات فرد از صفر تا 176 نوسان دارد. در پژوهش کوای و پیترسون (1987) میزان پایایی آن بهروش بازآزمایی بین 49/0 تا 83/0 و پایایی درونی آن بین 73/0 تا 94/0 برای شش خردهآزمون به دست آمد. در پژوهش شهیم و همکاران (1386) تحلیل عوامل با مؤلفههای اصلی و سپس چرخش واریماکس، استخراج چهار عامل با ارزش ویژۀ بیشتر از یک را در پی داشت که عبارت است از: اختلال سلوک، مشکلات توجهـناپختگی، پرخاشگری اجتماعی و اضطرابـگوشهگیری. در پژوهش شهیم و همکاران (1386) ضریب آلفای کرونباخ این مشکلات رفتاری بهترتیب 97/0، 97/0، 82/0، 85/0 و برای کل آن 98/0 و پایایی بازآزمایی دوهفتگی آن برای اختلال سلوک، مشکلات توجهـناپختگی، پرخاشگری اجتماعی و اضطرابـگوشهگیری بهترتیب برابر با 90/0، 85/0، 78/0 و 78/0 بوده است (شهیم و همکاران، 1386). علاوهبراین، شهیم و همکاران (1386) در بررسی روایی ملاکی این مقیاس نشان دادند رابطۀ بین ابعاد این مقیاس با ابعاد مشکلات رفتاری راتر بین 50/0 تا 80/0 بوده است. در پژوهش حاضر ضریب آلفای کرونباخ اختلال سلوک، مشکلات توجهـناپختگی، پرخاشگری اجتماعی و اضطرابـگوشهگیری بهترتیب برابر 88/0، 91/0، 79/0 و 78/0 و برای کل مقیاس برابر با 93/0 به دست آمد.
مقیاس اضطراب کودکان اسپنس[55] (SCAS): این مقیاس را اسپنس (1998) برای ارزیابی نشانههای اضطراب در کودکان 6 تا 12 سال در جمعیت عمومی و براساس طبقهبندی تشخیصی و آماری DSM-IV ساخته است. این مقیاس دو نسخۀ کودک (45 ماده) و والدـمعلم (38 ماده) دارد که به گویهها براساس مقیاس لیکرت 4درجهای (هرگز=0، گاهی اوقات=1، اغلب=2، همیشه=3) پاسخ داده میشود. این مقیاس شش خردهمقیاس دارد که عبارت است از: اضطراب جدایی (6 گویه)، اضطراب فراگیر (6 گویه) هراس اجتماعی (6 گویه)، هراس و ترس از آسیب فیزیکی (5 گویه)، حملۀ وحشتزدگی و گذرهراسی (9 گویه) و وسواس فکری عملی (6 گویه). حداکثر نمرۀ کلی این مقیاس برابر با 111 است. در پژوهش اسپنس (1998) نشان داده شد رابطۀ این مقیاس با بعد دروننمود فهرست رفتاری کودک معنادار و بالاتر از 60/0 بوده است که روایی ملاکی این مقیاس را تأیید کرده است. همچنین، پایایی کل مقیاس برابر 92/0 و برای خردهمقیاسها بین 60/0 تا 82/0 گزارش شده است (اسپنس، 1998). در ایران موسوی[56] و همکاران (2007) ضریب آلفای کرونباخ این مقیاس را 89/0 و روایی ملاکی آن را 71/0 به دست آوردند و هر پنج عامل آن را تأیید کردند. در پژوهش آریاپوران (1397) ضریب آلفای کرونباخ این مقیاس 71/0 و پایایی دونیمهسازی آن برابر با 61/0 بود. در پژوهش حاضر ضریب آلفای کرونباخ سؤالات مربوط به اختلالات اضطرابی برابر با 78/0 بود. در این پژوهش فقط سؤالات مربوط به اضطراب جدایی، اضطراب فراگیر، هراس اجتماعی، هراس و ترس از آسیب فیزیکی و حملۀ وحشتزدگی و گذرهراسی بررسی شد.
سطح 2- مقیاس افسردگی نسخۀ والد/سرپرست[57]: این مقیاس را انجمن روانپزشکی آمریکا (2013) ساخته است و 11 گویه دارد و برای افراد 6 تا 17 سال طراحی شده است. این فرم کوتاه دامنۀ خالص افسردگی در کودکان و نوجوانان را ارزیابی میکند. این نسخه را والد یا سرپرست تکمیل میکند. هر گویه از والد/سرپرست میخواهد که شدت افسردگی کودک خود را در طول یک هفتۀ گذشته درجهبندی کند. به هر گویه براساس مقیاس ۵درجهای (هرگز=1، تقریباً هرگز=2، بعضی اوقات=3، اغلب=4 و تقریباً همیشه=5) پاسخ داده میشود. دامنۀ نمرات بین 11 تا 55 است و نمرات بالا نشاندهندۀ شدت بالای افسردگی است. در این مقیاس نمرات خام با هم جمع بسته میشوند و یک نمرۀ خام کلی به دست میآید. سپس جدول نمراتT برای نمرات خام کلی برای شناسایی نمرات T مرتبط استفاده میشود که برای نمرۀ کسانی استفاده میشود که به هر یازده سؤال پاسخ داده باشند. اگر به 75درصد گویهها پاسخ داده شود، میتوان نمرۀ خام کلی را در تعداد گویهها (11 گویه) ضرب و سپس حاصل را بر تعداد گویههای پاسخدادهشده تقسیم کرد؛ اما اگر بیشتر از 25درصد از گویهها (بیشتر از دو گویه) پاسخ داده نشده باشد، پاسخگویی به پرسشنامه قابلقبول نیست و دوباره از والد/سرپرست خواسته میشود که گویهها را تکمیل کند. براساس نمرات T، نمرۀ کمتر از 55 نشاندهندۀ عدمافسردگی، نمرات 9/59-55 افسردگی خفیف، نمرات 9/69-60 افسردگی متوسط و نمرات 70 و بالاتر نشاندهندۀ افسردگی شدید است (انجمن روانپزشکی آمریکا، 2013). پایایی بازآزمایی این مقیاس برابر با 78/0 بوده است و رابطۀ آن با سطح یک این مقیاس برابر با 71/0 بوده است که نشان از روایی ملاکی مناسب این مقیاس دارد (نارو[58] و همکاران، 2013). در پژوهش آریاپوران و نریمانی (1400) ضریب آلفای کرونباخ این مقیاس برابر با 81/0 به دست آمد و پایایی دونیمهسازی آن (همبستگی سؤالات زوج و فرد) 73/0 بود. همچنین، در پژوهش آریاپوران و نریمانی (1400) رابطۀ تعامل مادرـکودک و معلمـکودک با این مقیاس معنادار بوده است. در پژوهش حاضر ضریب آلفای کرونباخ این مقیاس 76/0 بود.
شیوۀ اجرا و ملاحظات اخلاقی
پس از دریافت نامه برای انجام پایاننامۀ کارشناسی ارشد روانشناختی از دانشگاه ملایر، پژوهشگر به مراکز بهزیستی سه شهرستان قزوین، اراک و ملایر مراجعه کرد و با دریافت اسامی مادرانِ کودکان و نوجوانان ناشنوا و آدرس آنها به درِ منازل مراجعه و پرسشنامههای پژوهش را در اختیار آنان قرار داد. مادران پس از امضای فرم رضایت از شرکت در پژوهش و آگاهی از محرمانهبودن اطلاعات، پرسشنامهها را بهمدت تقریباً نیم ساعت تکمیل کردند و سپس به پژوهشگر تحویل دادند. به مادران اطمینان داده شد که مشارکت یا عدممشارکت آنها در پژوهش هیچ نقشی در خدمات بهزیستی برای آنان و کودک ندارد. باتوجهبه اینکه این پژوهش بهصورت غیرآزمایشی بوده است، شرکت در پژوهش برای مادران و کودکان هیچ خطری نداشته است. این پژوهش با کد اخلاق IR.MALAYERU.REC.1399.007 در کمیتۀ اخلاق دانشگاه ملایر تصویب شده است. درنهایت، دادهها با نرمافزار SPSS-24 و با استفاده از آزمون آماری تحلیل واریانس چندمتغیری (مانوا) تجزیهوتحلیل شد.
یافتههای پژوهش
یافتههای توصیفی نشان داد از میان مادران کودکان و نوجوانان ناشنوا 14/24درصد 25 تا 30 سال، 73/28درصد 31 تا 35 سال، 99/22درصد 36 تا 40 سال و 14/24درصد بالای 40 سال داشتند. ازنظر سطح تحصیلات، 5/42درصد مادران تحصیلات دبیرستان، 5/34درصد دیپلم، 1/8درصد کاردانی و 9/14درصد کارشناسی داشتند. کل مادران خانهدار بودند. براساس گزارش مادران، 2/32درصد یک فرزند، 1/47درصد 2 فرزند و 7/20درصد سه فرزند داشتند. از میان مادران، 46درصد جنسیت فرزند ناشنوای خود را دختر و 54درصد پسر گزارش کردند. همچنین 9/75درصد از مادران گزارش کردند که فرزند اول آنان ناشنوا بوده است و 1/24درصد فرزند دوم خود را ناشنوا گزارش کردند. باتوجهبه نقطۀ برش 22 برای علائم خستگی براساس پرسشنامۀ ارزیابی خستگی (دیوریس و همکاران، 2003)، 14/57درصد مادران علائم خستگی داشتند و در 86/42درصد مادران نمرات خستگی پایینتر از نقطۀ برش بود. جدول 1 میانگین و انحراف معیار متغیرهای وابسته را در دو گروه مادران با و بدون علائم خستگی نشان میدهد. نتایج آزمون کلموگروفـاسمیرنف نشان داد توزیع دادههای مربوط به مشکلات رفتاری (34/0>p؛ 941/0=K-S)، اختلالات اضطراب (21/0>p؛ 11/1=K-S) و افسردگی (13/0>p؛ 25/1=K-S) نرمال بوده است.
جدول 1. میانگین و انحراف استاندارد متغیرهای پژوهش در کودکان و نوجوانان ناشنوا براساس علائم خستگی
|
متغیر |
|
مادران دارای علائم خستگی |
مادران بدون علائم خستگی |
|||
|
میانگین |
انحراف استاندارد |
میانگین |
انحراف استاندارد |
|||
|
مشکلات رفتاری |
اختلال سلوک |
66/47 |
17/10 |
10/46 |
12/3 |
|
|
مشکلات توجهـناپختگی |
59/38 |
95/9 |
33/40 |
55/8 |
||
|
|
پرخاشگری اجتماعی |
29/16 |
82/1 |
77/16 |
858/0 |
|
|
|
اضطرابـگوشهگیری |
42/8 |
39/2 |
60/9 |
28/4 |
|
|
|
مشکلات رفتاری (کل) |
98/110 |
46/18 |
80/112 |
42/15 |
|
|
اختلالات اضطرابی |
وحشتزدگیـگذرهراسی |
10/9 |
52/5 |
67/6 |
53/3 |
|
|
اضطراب جدایی |
03/3 |
14/2 |
23/1 |
504/0 |
||
|
ترس از جراحت فیزیکی |
87/5 |
30/3 |
00/4 |
72/1 |
||
|
|
هراس اجتماعی |
19/5 |
32/2 |
07/2 |
254/0 |
|
|
|
اضطراب فراگیر |
58/5 |
52/2 |
23/3 |
83/1 |
|
|
|
اختلالهای اضطرابی (کل) |
79/28 |
87/13 |
20/17 |
44/6 |
|
|
افسردگی |
|
65/31 |
95/4 |
43/23 |
64/4 |
|
قبل از اجرای تحلیل واریانس چندمتغیری ابتدا آزمون باکس برای بررسی شرط همگنی ماتریسهای واریانسـکوواریانس به عمل آمد که نتایج آن نشان داد این شرط رعایت شده است (071/0>p؛ 45/2=f). جدول 2 آزمونهای چهارگانه را برای بررسی سطوح متغیر مستقل در ترکیب خطی متغیرهای وابسته را نشان میدهد.
جدول 2. آزمونهای چهارگانه برای مشخصکردن تفاوت متغیرهای وابسته در دو گروه
|
اثر |
آزمون |
ارزش |
f |
df فرضیه |
df خطا |
p |
اندازۀ اثر |
|
گروه |
اثر پیلایی |
433/0 |
087/21 |
3 |
83 |
001/0 |
433/0 |
|
لامبدای ویلکز |
567/0 |
087/21 |
3 |
83 |
001/0 |
433/0 |
|
|
اثر هاتلینگ |
762/0 |
087/21 |
3 |
83 |
001/0 |
433/0 |
|
|
بزرگترین ریشهروی |
762/0 |
087/21 |
3 |
83 |
001/0 |
433/0 |
باتوجهبه سطح معناداری بهدستآمده از آزمونهای چهارگانه میتوان گفت که تفاوت بین سطوح متغیر مستقل در ترکیب خطی متغیرهای وابسته معنادار است. جدول 3 آزمون لوین برای بررسی شرط برابری واریانسها را نشان میدهد. در آزمون لوین نباید سطح معناداری از 05/0 کمتر باشد.
جدول 3. نتایج آزمون لوین برای بررسی شرط برابری واریانسها
|
متغیر |
f |
df1 |
df2 |
p |
|
اختلالات رفتاری |
06/0 |
1 |
204 |
808/0 |
|
اختلالت اضطرابی |
689/2 |
1 |
204 |
083/0 |
|
افسردگی |
552/2 |
1 |
204 |
114/0 |
همانطور که در جدول 3 مشاهده میشود، شرط برابری واریانسها با استفاده از آزمون لوین برای اختلالات رفتاری (808/0>p)، اختلالهای اضطرابی (083/0>p) و افسردگی (114/0>p) رعایت شده است. جدول 4 نتایج آزمون تحلیل واریانس چندمتغیری (مانوا) را برای بررسی مقایسۀ متغیرهای وابسته در دو گروه افراد ناشنوای دارای مادرانِ با و بدون علائم خستگی نشان میدهد.
جدول 4. نتایج آزمون تحلیل واریانس چندمتغیری (مانوا) برای بررسی مقایسۀ متغیرهای وابسته در دو گروه کودکان و نوجوانان ناشنوای دارای مادرانِ با و بدون علائم خستگی
|
براساس جدول 4، نتایج تحلیل واریانس چندمتغیری نشان میدهد بین اختلالهای اضطرابی (725/18=F؛ 001/0>p) و افسردگی (43/56=F؛ 001/0>p) در دو گروه کودکان و نوجوانان ناشنوای دارای مادران با و بدون خستگی تفاوت معنادار وجود دارد؛ اما بین اختلالهای رفتاری در دو گروه تفاوت معنادار وجود ندارد (212/0=F؛ 65/0>p). بهاینمعنی که میانگین اختلالهای اضطرابی (کل) و افسردگی در افراد ناشنوای دارای مادران دارای علائم خستگی بیشتر از مادران بدون علائم خستگی بوده است. جدول 5 نتایج آزمون تحلیل واریانس چندمتغیری (مانوا) برای بررسی مقایسۀ ابعاد اختلالهای رفتاری و اختلالهای اضطرابی در دو گروه کودکان و نوجوانان ناشنوای دارای مادران با و بدون خستگی را نشان میدهد.
جدول 5. نتایج آزمون تحلیل واریانس چندمتغیری (مانوا) برای بررسی مقایسۀ ابعاد اختلالهای رفتاری و اختلالهای اضطرابی در دو گروه کودکان و نوجوانان ناشنوای دارای مادرانِ با و بدون علائم خستگی
|
منبع |
متغیرهای وابسته |
مجموع مجذرات |
df |
میانگین مجذورات |
F |
p |
اندازۀ اثر |
توان آزمون |
|
|
گروه |
اختلالات رفتاری |
اختلال سلوک |
243/48 |
1 |
243/48 |
675/0 |
414/0 |
008/0 |
128/0 |
|
|
مشکلات توجهـناپختگی |
292/59 |
1 |
292/59 |
658/0 |
42/0 |
008/0 |
126/0 |
|
|
|
|
پرخاشگری اجتماعی |
313/4 |
1 |
313/4 |
77/1 |
187/0 |
02/0 |
26/0 |
|
|
|
اضطرابـگوشهگیری |
319/27 |
1 |
319/27 |
72/2 |
103/0 |
031/0 |
37/0 |
|
|
اختلالات اضطرابی |
وحشتزدگیـگذرهراسی |
8884/116 |
1 |
8884/116 |
79/4 |
031/0 |
053/0 |
581/0 |
|
|
اضطراب جدایی |
807/63 |
1 |
807/63 |
44/20 |
001/0 |
194/0 |
99/0 |
|
|
|
|
ترس از جراحت فیزیکی |
262/69 |
1 |
262/69 |
46/8 |
005/0 |
09/0 |
82/0 |
|
|
|
هراس اجتماعی |
107/192 |
1 |
107/192 |
58/53 |
001/0 |
387/0 |
0/1 |
|
|
|
اضطراب فراگیر |
141/108 |
1 |
141/108 |
19/20 |
001/0 |
192/0 |
99/0 |
همانطور که در جدول 5 مشاهده میشود، نتایج تحلیل واریانس چندمتغیری نشان میدهد بین ابعاد اختلالهای رفتاری در دو گروه کودکان و نوجوانان ناشنوای دارای مادرانِ با و بدون علائم خستگی تفاوت وجود ندارد؛ اما بین وحشتزدگی (79/4=F؛ 001/0>p)، اضطراب جدایی (44/20=F؛ 001/0>p)، ترس از جراحت فیزیکی (46/8=F؛ 005/0>p)، هراس اجتماعی (58/53=F؛ 001/0>p) و اضطراب فراگیر (19/20=F؛ 001/0>p) در دو گروه تفاوت معنادار وجود دارد. بهاینمعنی که میانگین این اختلالات اضطرابی در کودکان و نوجوانان ناشنوای دارای مادران با علائم خستگی بیشتر از مادران بدون علائم خستگی بوده است.
بحث و نتیجهگیری
پژوهش حاضر دو هدف عمده داشت که عبارت بود از: بررسی میزان شیوع علائم خستگی در مادران کودکان و نوجوانان ناشنوا و مقایسۀ مشکلات رفتاری، اختلالهای اضطرابی و افسردگی در افراد ناشنوای مادرانِ با و بدون علائم خستگی. براساس نقطۀ برش (نمرات 22 و بالاتر) در پرسشنامۀ ارزیابی خستگی (دیوریس و همکاران، 2003)، نتایج توصیفی نشان داد 14/57درصد مادرانِ کودکان و نوجوانان ناشنوا علائم خستگی داشتند. این نتیجه همسو با یافتههای قبلی است که خستگی را در مادران افراد ناشنوا گزارش کردند (کالاهام و همکاران، 2020؛ ورفل و هندریکس، 2016). همچنین، پژوهشهای مرتبط نشان میدهد مادران فرزندان دارای مشکلات کمتوانی، فلج مغزی، سندرم داون و اُتیسمْ خستگی را تجربه میکنند (سادزیاک و همکاران، 20۱۹؛ گیالو و همکاران، 2013؛ جارامیلو و همکاران، 2016؛ گاریپ و همکاران، 2017؛ آلبایراک و همکاران، 2019؛ آردیک، 2020)؛ بنابراین این یافته میتواند همسو با یافتههای این پژوهشگران باشد؛ هرچند آنان مادران کودکان ناشنوا را بررسی نکردهاند.
در تبیین این یافته میتوان گفت مادران کودکان و نوجوانان ناشنوا که وظیفۀ سرپرستی و مراقبت از فرزند ناشنوای خود را بر عهده دارند، علاوهبر اینکه ممکن است بهدلیل ناشنوابودن فرزند خود دچار ناراحتی و مشکلات روانشناختی شوند، ممکن است بعد از مدتی از مراقبت از این کودکان احساس خستگی کنند؛ زیرا نشان داده شده است خستگی در مادران با پیامدهای متنوعی ازقبیل اضطراب، افسردگی، خشم همراه است (جوینسون[59]، 1992)؛ بنابراین، این مادران ممکن است بهدلیل مراقبت از فرزندان خود دچار حالاتی مانند خشم و عضبانیت شوند و به آنان کمتوجهی کنند. علاوهبراین، والدین کودکان و نوجوان ناشنوا ازجمله مادران در دورۀ کووید-19 با مشکلاتی ازجمله ارتباطات نامناسب و نااُمیدکننده، کمبود اطلاعات و دانش دربارۀ مشکلات شنوایی، کمبود حمایت در هنگام تنهایی و مشکل حمایت اجتماعی ازطرف والد دیگر مواجه هستند (دیویدز و همکاران، 2021)؛ بنابراین، احتمالاً این مشکلات میتواند موجب خستگی در آنان شود. ذکر این نکته لازم است که مراقبت طولانیمدت و یکنواخت مادران از کودکان ناشنوا بهاحتمال زیاد موجب خستگی در آنان خواهد شد.
نتایج تحلیل واریانس چندمتغیری نشان داد بین اختلالهای رفتاری در کودکان و نوجوانانِ مادرانِ با و بدون علائم خستگی تفاوت معنیدار وجود ندارد. در پژوهشهای قبلی مقایسۀ علائم اختلالات رفتاری در افراد ناشنوای دارای مادران با و بدون شدت علائم خستگی در دورۀ کووید-19 بررسی نشده است. این نتیجه میتواند مغایر با یافتههای حجتی و همکاران (1398) باشد که در قبل از کووید-19 نشان دادند خستگی مادران موجب افزایش مشکلات رفتاری کودکان میشود. درزمینۀ این مغایرت باید بیان کرد که پژوهش حجتی و همکاران (1398) بر کودکان ابتدایی و پژوهش حاضر بر کودکان و نوجوانان ناشنوا انجام شده است و تفاوت در افراد نمونه در پژوهش قبلی و پژوهش حاضر ممکن است در این مغایرت نقش داشته باشد که بهتر است در پژوهشهای بعدی به مقایسۀ تأثیر خستگی مادران بر اختلالات رفتاری افراد ناشنوا و عادی پرداخته شود.
اینکه چرا کودکان و نوجوانان ناشنوای مادران دارای خستگی در دورۀ کووید-19 نمرات بالاتری در اختلالات رفتاری به دست نیاوردهاند، شاید دور از تصور باشد؛ اما ممکن است مادران دارای خستگی و بدون خستگی در برخورد با مشکلات رفتاری فرزندان واکنشهای مشابهی داشته باشند؛ چون مشکلات رفتاری بیشتر بروننمود است و در رفتارهای عینی کودکان مشاهده میشود؛ بنابراین، مادران درمقابل این رفتارها ممکن است واکنشهای منفی یکسانی را نشان دهند و این مشکلات ممکن است تحتتأثیر علائم خستگی مادران قرار نگیرد. بهعبارتدیگر، رفتارهای بروننمود ازجمله مشکلات سلوک و مشکلات توجه و همچنین پرخاشگری، مشکلاتی است که عینی و مشاهدهشدنی است و ممکن است مادران بهمحضِ دیدن چنین رفتارهای در فرزندان عکسالعمل نشان دهند. ذکر این نکته لازم است که بهدلیل نبودِ پژوهش دراینزمینه تکرار پژوهش لازم است.
نتایج تحلیل واریانس چندمتغیری نشان داد بین اختلالهای اضطرابی در کودکان و نوجوانان ناشنوای دارای مادران با و بدون خستگی تفاوت وجود دارد. بهاینمعنی که میانگین اختلالهای اضطرابی (وحشتزدگی، اضطراب جدایی، ترس از جراحت فیزیکی، هراس اجتماعی و اضطراب فراگیر) در کودکان و نوجوانان ناشنوای مادران دارای علائم خستگی بیشتر از مادران بدون شدت علائم خستگی بوده است. در پژوهشهای قبلی مقایسۀ علائم اختلالهای اضطرابی در افراد ناشنوای دارای مادران با و بدون شدت علائم خستگی بررسی نشده است. در تبیین این یافته میتوان گفت خستگی در مادران با علائم اضطراب آنان ارتباط دارد (کیم و همکاران، 2017؛ گیالو و همکاران، 2013) و داشتنِ اضطراب ممکن است باعث بیتوجهی و پرخاشگری به کودکان شود که این امر ممکن است اضطراب و علائم اختلالات اضطرابی ازجمله وحشتزدگی، اضطراب جدایی، ترس از جراحت فیزیکی، هراس اجتماعی و اضطراب فراگیر را افزایش دهد؛ زیرا پژوهشهای قبلی بیتوجهی و کودکآزاری را از پیامدهای خستگی مادران عنوان کرده است (گریفیث، 2020؛ میکولاجزاک و همکاران، 2018). بهعبارتدیگر، میتوان گفت خستگی در مادران موجب میشود که مادران به رفتارهای فرزندان خود واکنش منفی نشان دهند و بهاحتمالِ زیاد، این واکنشهای منفی موجب میشود کودکان و نوجوانان ناشنوا احساس نگرانی از جدایی از والدین داشته باشند و در آنان اضطراب جدایی ایجاد شود. علاوهبراین، آنها ممکن است در زمان خستگی مادر احساس کنند حمایت اجتماعی مادر را از دست دادهاند و همین امر ممکن است نگرانی دربارۀ آینده و اضطراب اجتماعی را در کودکان ناشنوا ایجاد کند.
نتایج تحلیل واریانس چندمتغیری نشان داد بین افسردگی در دو گروه کودکان و نوجوانان ناشنوای دارای مادران با و بدون خستگی تفاوت معنیدار وجود دارد. بهاینمعنی که میانگین افسردگی در افراد ناشنوای دارای مادران با و بدون علائم خستگی بیشتر از مادران بدون خستگی بوده است. در پژوهشهای قبلی مقایسۀ افسردگی در افراد ناشنوای دارای مادران با و بدون شدت علائم خستگی بررسی نشده است؛ اما گریپ و همکاران (2017) رابطۀ خستگی مادران کودکان دارای فلج مغزی با افزایش افسردگی در کودکان را تأیید کردهاند که یافتههای این پژوهش میتواند با پژوهش آنان همسو باشد. همچنین، نشان داده شده است خستگی در مادران با علائم افسردگی و استرس آنان همراه است (ویلسون و همکاران، 2018؛ گیالو و همکاران، 2013)؛ ازاینرو، مادران افراد ناشنوا که علائم خستگی دارند، ممکن است با تجربۀ افسردگی و استرس موجب احساسات غمگینی و افسردگی در کودکان خود شوند. بهعبارتدیگر، هرچقدر مادران کودکان و نوجوانان ناشنوا واکنشهای منفی خستگی را تجربه کنند، ممکن است ناراحتیهای خود را به فرزندان ناشنوا منتقل کنند که ازجملۀ این ناراحتیها میتوان به افسردگی اشاره کرد. همچنین، نباید از این نکته غافل شد که خستگی در والدین فاصلۀ هیجانی و عاطفی از فرزند و همچنین احساس ناتوانی در انجام وظیفۀ والدگری (میکولاجزاک و راسکام، 2018) را بههمراه دارد؛ بنابراین، اگر مادران کودکان ناشنوا احساس خستگی کنند، ممکن است ازنظر هیجانی و عاطفی از فرزند خود فاصله بگیرند و در انجام وظایف والدگری احساس عجز و ناتوانی کنند که این امر میتواند موجب مشکلات روانشناختی فرزندان ازجمله افسردگی شود.
جمعآوری مقطعی دادهها و نبودِ امکان مصاحبه برای شیوعشناسی علائم خستگی مادران یکی از محدودیتهای این مطالعه بوده است. به پژوهشهای آتی پیشنهاد میشود درصورت امکان از مصاحبه برای شیوعشناسی خستگی در مادرانِ کودکان و نوجوانان ناشنوا استفاده کنند. کنترلنشدن متغیرهایی مانند مشکلات مالی والدین، مشکلات زناشویی، داشتن فرزند خردسال غیر از کودک دارای مشکل شنوایی، دسترسی به خدمات مناسب و حتی سایر مشکلات روانشناختی مادران (غیر از خستگی) محدودیت دیگر پژوهش حاضر بوده است که در پژوهشهای آینده کنترل این متغیرها به پژوهشگران پیشنهاد میشود. بررسینشدن مادرانِ کودکان و نوجوانان نیمهشنوا نیز محدودیت دیگر پژوهش بوده است که پیشنهاد میشود مادرانِ فرزندان نیمهشنوا نیز بررسی شوند و ازنظر علائم خستگی و پیامدهای آن با مادران کودکان ناشنوا مقایسه شوند. بهدلیل نداشتن تفاوت کودکان و نوجوانان ناشنوای دارای مادران با و بدون خستگی در مشکلات رفتاری، پیشنهاد میشود این مقایسه در پژوهشهای بعدی و با جمعیت گستردهتر بررسی شود. باتوجهبه این محدودیتها، نتایج پژوهش حاضر نشان داد کودکان و نوجوانان ناشنوای مادرانِ با علائم خستگی، اختلالات اضطرابی و افسردگی بیشتری نسبت به کودکان مادران بدون علائم خستگی داشتند. پیشنهاد میشود در مادران کودکان و نوجوانان ناشنوا به علائم خستگی و راههای تعدیل آن توجه شود. علاوهبراین، پیشنهاد میشود در مراکز بهزیستی و ارگانهای مربوط، کارگاههای آموزشی برای مادران مراقب کودکان و نوجوانان ناشنوا برگزار کنند تا از مشکلات روانشناختی مادران و فرزندان آنان جلوگیری شود.
[1]. Chen, Chen, Li & Ren
[2]. Zangrillo
[3]. World Health Organization
[4]. Taquet, Luciano, Geddes & Harrison
[5]. Pan
[6]. Al Majali & Alghazo
[7]. Tavanai, Rouhbakhsh & Roghani
[8]. Ariapooran & Khezeli
[9]. Swanepoel, Swartz, Gericke & Mall
[10]. behavioral problems
[11]. anxiety
[12]. disorders
[13]. Quay & Peterson
[14]. Fiorillo, Rashidi, Westgate, Jacobs, Bush & Studts
[15]. Bigler, Burke, Laureano, Alfonso
[16]. le Clercq
[17]. Overgaard, Oerbeck, Wagner, Friis, Øhre & Zeiner
[18]. Clark
[19]. Dray
[20]. Wang, Zhang, Zhao, Zhang & Jiang
[21]. Ghanamah & Eghbaria-Ghanamah
[22]. Liu
[23]. Tiira, Sulkama & Lohi
[24]. Shoham
[25]. Idstad, Tambs, Aarhus & Engdahl
[26]. Theunissen
[27]. Li & Prevatt
[28]. Marcal
[29]. Dreyzehner & Goldberg
[30]. Li, Zhang, Hoffman, Cotch, Themann & Wilson
[31]. Kim, Kim, Park, Joe, Sim & Choi
[32]. Miller, Cooley & Mihalec-Adkins
[33]. Neece, McIntyre & Fenning
[34]. Davids, Roman & Schenck
[35]. Fatigue
[36]. Pugh, Milligan, Parks, Lenz & Kitzman
[37]. Mikolajczak & Roskam
[38]. Giallo, Wade, Cooklin & Rose
[39]. Wood, Jellett & Porter
[40]. Callaham, Ritchie & Carr
[41]. Werfel & Hendricks
[42]. Ardic
[43]. Jaramillo, Moreno & Rodríguez
[44]. Garip, Ozel, Tuncer, Kilinc, Seckin & Arasil
[45]. Albayrak, Biber, Çalışkan & Levendoglu
[46]. Sadziak, Wilinski & Wieczorek
[47]. Stavem, Ghanima, Olsen, Gilboe & Einvik
[48]. Griffith
[49]. Mikolajczak, Brianda, Avalosse & Roskam
[50]. Wilson, Wynter, Fisher & Bei
[51]. Kim, Kim, Park, Kim, Yoo, Lee & Moon
[52]. Assessment of Fatigue Scale
[53]. De Vries, Michielsen & Van Heck
[54]. Revised Behavior Problem Checklist
[55]. Spence children's anxiety scale
[56]. Mousavi
[57]. LEVEL 2—Depression—Parent/Guardian of Child scale
[58]. Narrow
[59]. Joinson
)
