Document Type : Original Article
Authors
1 Department of Psychology and Education of People with Special Needs, Faculty of Education and Psychology, University of Isfahan, Isfahan, Iran
2 Assistant Professor, Department of Psychology and Education of Children with Special Needs, Faculty of Education and Psychology, University of Isfahan, Isfahan, Iran
Abstract
Keywords
Main Subjects
والدین، بهویژه مادر برای رشد و پرورش فرزندان و تأمین نیازهای آنها ممکن است با چالشها و مسائل مختلفی مواجه شوند. درک منطقی شرایط اعضای خانواده و خودکارآمدی در مواجهه با چالشهای مختلف بر ابعاد متفاوت زندگی هر فردی مؤثر است. اگر به این موارد توجه نشود، امکان دارد روابط خانوادگی آسیب ببیند (کوهن و کارتر[1]، 2006). چون تعامل والدـکودک نیز تأثیر زیادی بر رشد و تحول هیجانی، شناختی و رفتاری فرزندان میگذارد (بونتیک، وارن، مرسسچات و رویر[2]، 2017)، آموزش والدین روشی کاربردی و مفید برای ارتقای سبک فرزندپروری در والدین و پیشگیری و درمان مشکلات رفتاری، هیجانی و اجتماعی محسوب میشود (کوا، رینکون، بوستوس، استرینر، کینگ، ساداویا و همکاران[3]، 2020). ازطرفی، حضور کودک ناشنوا[4]، برای خانواده مشکلات و چالشهای جدید و فراوانی را ایجاد میکند؛ زیرا با تأثیر بر کیفیت و کمّیت روابط پدر و مادر و تعامل اعضای هر خانواده میتواند به عملکرد آن خانواده آسیب وارد کند (هالاهان، کافمن و پولن[5]، 2018). ازطرف دیگر، مهارت در ارتباط اجتماعی و زبانی ازجمله مهارتهای مهمی هستند که کودکان ناشنوا در آن مشکلات عمدهای دارند (ورنان و رودس[6]، 2016).
باتوجهبه تعاریف، ناشنوایی مشکل یا نقص در شنیدن صداهای گفتاری یا سایر صداهاست یا بهبیان دقیقتر، به وضعیتی گفته میشود که شخص بهطور جزئی یا کلی دچار آسیب شنوایی شده است (اودینا، سوپاردی و سالام[7]، 2020). درهمینراستا، روابط دوستانۀ کودکان و نوجوانان ناشنوا کمتر از همسالان شنوای آنها و مشکلاتشان بیشتر از افراد شنواست (ترلکسی، کریپنر، موهن، ورسفولد و کندی[8]، 2020). این امر بر فرایند کسب مهارتهای اجتماعیـهیجانی و دستیابی به بهزیستی روانی تأثیر زیادی میگذارد و درنتیجه، این افراد را با چالشهایی در حوزههای ارتباطی، اجتماعی، شناختی و رفتاری روبهرو میکند (هاورتونـفکس و فالک[9]، 2019). ازسوی دیگر، برقراری ارتباط بین والدین و فرزندان بر رشد عاطفی، شناختی و رفتاری فرزندان تأثیر میگذارد (بنتینک، وارین، میرسکاوت و رویرز[10]، 2018)؛ بنابراین، تولد یا وجود یک کودک ناشنوا در خانواده میتواند اعضای آن خانواده را با چالشهای فراوان و پیشبینینشدهای مواجه کند (سارکفسکی و بریس[11]، 2018). علاوهبراین، مادران در بیشتر خانوادهها نقش مراقبتی و مسئولیتپذیری بیشتری دربرابر فرزندان دارند و با چالشهای بیشتری مواجه هستند (مدنی، غلامعلی لواسانی و اژهای، 1395)؛ بههمیندلیل، گاهی آنها در خودکارآمدی[12] با مشکلات زیادی مواجه میشوند (ژو، یین، وانگ، وانگ[13]، 2018).
خودکارآمدی به میزان باور هر فرد نسبت به تواناییهای خود و قضاوت دربارۀ آن گفته میشود (بندورا[14]، 1997). درحقیقت، خودکارآمدی به اکتساب و برخورداری از مهارتهای خاصی مربوط نمیشود؛ بلکه به باور و اعتقاد به توانمندی برای انجام امور در موقعیتهای مختلف اشاره دارد (جمالینژاد، 1391). خودکارآمدی والدینیْ باور والدین دربارۀ توانایی خود برای موفقیت در نقش والدگری است (روزنویگ[15]، 2020). ﺧﻮدﮐﺎرآﻣﺪی واﻟﺪینی، ﺳﺎزۀ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ مهمی در ﻋﻤﻠﮑﺮد واﻟﺪﯾﻦ اﺳﺖ و ﺑﻪ ارزﯾﺎﺑﯽ واﻟﺪﯾﻦ از ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽﺷﺎن در اﯾﻔﺎی ﻧﻘﺶ والدینی اشاره دارد (کوهن و کارتر، 2006). بهعبارت دیگر، خودکارآمدی والدینی شامل ارزیابی فرد از شایستگیهایش در نقش والدین میشود (سویگنی و لوتزنسر[16]، 2009). معمولاً خانوادههای سالم نسبت به خانوادههایی که دارای مشکلاتی مانند تعارض زوجین، جدایی و بیماری هستند، خودکارآمدی بالاتری دارند (محنا و سامانی، 1396). علاوهبراین، واکنشهای والدین بر حسی ایمنی و بهزیستی روانشناختی کودکان تأثیر میگذارد (کالدرا، داویسون، ویتلو و بایتو[17]، 2021). درواقع، دو ویژگی مرتبط با خودکارآمدی والدینی، اعتماد و اثربخشی در ارتقای رشد کودکان است (گیموند، ویلکاکس و لاموری[18]، 2008). هرگاه پدر و مادری سطح خودکارآمدی والدینی بالاتری را تجربه کند، عملکرد بهتری در مواجهه با چالشهای رفتاری فرزندشان خواهند داشت (ژو و همکاران، 2018)؛ اما در حالتی که فرد خودکارآمدی کمتری را تجربه کند، باورش به خود برای انجام تکالیف دشوار، تعهد کاری، دستیابی به آرزوها و خوشبینی کمتر میشود (بهادری خسروشاهی، 1396).
برای بهبود خودکارآمدی مادران میتوان از برنامۀ سالهای شگفتانگیز[19] استفاده کرد. این برنامه شرایطی را برای والدین فراهم میکند تا در جلسههای گروهی حضور یابند و در طول برنامهای منظم و بهصورت آزادانه به بیان چالشهایی بپردازند که در حین رشد و پرورش فرزند خود با آنها مواجه هستند (محمدزاده و قمرانی، 96). محتوای این برنامه شامل بهبود ارتباط اجتماعی، رشد زبانی، ارتباط مناسب، مهارتهای اجتماعی، تنظیم هیجان، خودتنظیمی و مدیریت رفتار میشود (وبستراستراتون و رید[20]، 2017). باتوجهبه اینکه تنظیم هیجان در افراد با میزان سلامت روان در آنها ارتباط نزدیکی دارد (کوپر، هوبسون و ونگوزن[21]، 2020؛ زفر، دبوسکا و بودوسزک[22]، 2021)، برنامۀ سالهای شگفتانگیز میتواند به والدین، معلمان و کودکانْ در برقراری ارتباط، تعامل، عملکرد خانواده و مدیریت رفتار کمک کند (لیتجن، رایجمیکرز، دکاسترو، وندنبان و ماتیز[23]، 2017). از این برنامه میتوان بهمنظور درمان و پیشگیری از اختلالهای سلوک، نافرمانی مقابلهای و مشکلات رفتاری در کودکان بهره برد. همچنین، کاربرد درخورِتوجهی برای آموزش والدین، آموزش کودکان با نیازهای ویژه ازجمله کودکان اوتیسم، کودکان با اختلال کمتوجهی و بیشفعالی، کودکان کمتوان ذهنی و کودکان ناشنوا دارد (تریلینگسگارد، تریلینگسگارد و وبستراستراتون[24]، 2014). والدین در طول جلسههای این برنامه، مطالبی را یاد میگیرند که هم با ویژگیها و نیازهای شناختی، هیجانی و رفتاری فرزندشان ارتباط دارد و هم یاد میگیرند که چگونه با فرزندان خود رفتار کنند، چگونه به رفتارهای خوب و بد فرزندشان واکنش نشان دهند و برای کاهش مشکلات آنها تلاش کنند (محمدزاده و قمرانی، 1396).
دراینباره پژوهشهایی انجام شده است. برای مثال، نتایج پژوهش هایس، تثرادج، آلن، آلوود، بیفورد، ادواردز و همکاران[25] (2020) نشان داد برنامۀ سالهای شگفتانگیز بر کاهش استرس معلمان و افزایش خودکارآمدی و بهزیستی روانشناختی آنها تأثیر زیادی دارد. موسچیتیپیانا[26] (2020) در پژوهش خود به این نتیجه رسید که برنامۀ سالهای شگفتانگیز بر خودکارآمدی والدین کودکان با اختلال طیف اوتیسم و کودکان با مشکلات زبانی تأثیر مثبت و مطلوبی دارد. نتایج پژوهش آلن، هنسفورد، هایس، آلوود، بیفورد، لانگدون و همکاران[27] (2020) نشان داد تأثیر برنامۀ سالهای شگفتانگیز بر ایجاد روابط مثبت، احساس آرامش، اطمینان، کنترل و بهکارگیری راهبردهایی برای ایجاد تعامل مثبت در معلمان، کودکان و والدینْ درخورِتوجه است. یافتههای پژوهش لیتجن، گاردنر، لاندو، هریس، مان، هاتچینگ و همکاران[28] (2018) حاکی از آن بود که آموزش برنامۀ سالهای شگفتانگیز بر بهزیستی روانشناختی، تنظیم هیجان و سلامت روان تأثیر مثبت و معناداری دارد. یافتههای پژوهش مورپت، بلوور، توبین، تیلور، بایواتر، ادواردز و همکاران[29] (2017) حاکی از آن بود که آموزش برنامۀ سالهای شگفتانگیز به والدین کودکان پیشدبستانی در معرض خطر اختلال سلوک باعث کاهش مشکلات این کودکان میشود. نتایج پژوهش گارسیا و تورک[30] (2007) نشان داد برنامۀ سالهای شگفتانگیز باعث بهبود مهارت والدگری والدین کودکان ناشنوا و بهبود شرایط فرزندشان میشود. یافتههای پژوهش عاشوری و احمدیان (1397) حاکی از آن بود که آموزش مداخلۀ سالهای شگفتانگیز بر تعامل مادر کودک دارای اختلال رفتاری اثر مثبت معناداری دارد، تعارض و وابستگی آنها را کاهش میدهد و نزدیکی آنها را افزایش میدهد. نتایج پژوهش محمدزاده و قمرانی (1395) نشان داد برنامۀ سالهای شگفتانگیز بر مهارتهای اجتماعی، قاطعیت، خویشتنداری و همکاری دانشآموزان کمتوان ذهنی تأثیر مثبت و معنادار دارد.
بهطور خلاصه، در پژوهش حاضر، از برنامۀ سالهای شگفتانگیز برای آموزش مادران کودکان ناشنوا استفاده شد تا میزان تأثیر آن بر خودکارآمدی آنها بررسی شود. اگرچه پژوهشهایی درزمینۀ تأثیر این برنامه بر خودکارآمدی، مشکلات رفتاری، تنظیم هیجانی و بهبود مهارتهای شناختی و اجتماعی در گروههای مختلف انجام شده است، هیچ پژوهشی یافت نشد که تأثیر برنامۀ یادشده را بر خودکارآمدی مادران کودکان ناشنوا بررسی کرده باشد که این امر حاکی از خلأ پژوهشی در این زمینه است. ازطرفی، برنامهای که به مهارتهای اجتماعی، ارتباطی، خودکارآمدی، خودتنظیمی و مدیریت رفتار والدـکودک توجه ویژهای کند و برای والدین کودکان با نیازهای ویژه ازجمله کودکان ناشنوا قابل استفاده باشد، اهمیت زیادی دارد. برنامۀ سالهای شگفتانگیز چنین ویژگیهایی را دارد و شرایطی را برای مادران به وجود میآورد تا مشکلات رشد و پرورش فرزند ناشنوای خود را با مادرانی که شرایطی مشابه با آنها دارند، مطرح کنند. به نظر میرسد چون برنامههای زیادی در این حوزه وجود ندارد، خلأ پژوهشی در این حوزه آشکارتر است و اهمیت و ضرورت پژوهش حاضر برجستهتر میشود. درواقع، احتمال میرود آموزش برنامۀ سالهای شگفتانگیز تأثیر مثبتی در روابط مادر و کودک ایجاد کند و همین امر موجب بهبود باور مادران به خود و تنظیم هیجانات و رفتارهایشان شود و خودکارآمدی آنها را افزایش دهد. بنابراین، مسئلۀ اصلی پژوهش حاضر تعیین میزان اثربخشی آموزش برنامۀ سالهای شگفتانگیز بر خودکارآمدی مادران کودکان ناشنواست.
روش پژوهش
پژوهش حاضر بهلحاظ هدف از نوع کاربردی و بهلحاظ روش، پژوهشی نیمهآزمایشی با دیاگرام پیشآزمونـپسآزمون و گروه کنترل است.
جامعه، نمونه و روش نمونهگیری
جامعۀ آماری این پژوهش شامل همۀ مادران کودکان ناشنوای شهرستان شهرضا در سال تحصیلی 1398-1399 است. نمونۀ آماری این پژوهش را 20 نفر از مادران کودکان ناشنوای 7 تا 13ساله تشکیل میدهند که بهروش نمونهگیری دردَسترس از مدرسۀ باغچهبان شهرستان شهرضا انتخاب شدند. انتساب گروهها به آزمایش و کنترل بهروش تصادفی انجام شد. درضمن، حجم نمونه در هر گروه 10 نفر بود.
ملاکهای ورود به پژوهش، دامنۀ سنی مادران 25 تا 45 سال، میزان تحصیلات سیکل تا لیسانس و داشتن فرزند ناشنوا در دامنۀ سنی 7 تا 13 سال بود. معیارهای خروج از مطالعه نیز مشارکت همزمان آزمودنیها در برنامههای آموزشی و درمانی مشابه، ابتلای فرزند به بیماری در حین اجرای برنامه، چندمعلولیتیبودن فرزند و غیبت بیش از دو جلسه در جلسههای آموزش این برنامه بود.
ابزار پژوهش
برای جمعآوری اطلاعات از ابزار زیر استفاده شده است:
پرسشنامۀ خودکارآمدی والدینی[31]: این پرسشنامه را دومکا، استریوزینگر، جکسون و روزا در سال 1996 طراحی کردهاند. پرسشنامۀ خودکارآمدی والدینی شامل 10 سؤال است که پنج عبارت مثبت و پنج عبارت منفی دارد و حس کلی والدین از اطمینان در نقش پدر یا مادربودن را میسنجد. نمرهگذاری آن براساس مقیاس لیکرت از 1 (بهندرت) تا 7 (همیشه) است که حداقل و حداکثر نمره بهترتیب 10 و 70 میشود. سؤالهای 1، 3، 5، 6 و 8 بهصورت معکوس نمرهگذاری میشوند. هرچه نمرۀ فردی در این پرسشنامه بالاتر باشد، نشاندهندۀ خودکارآمدی بیشتر است (دومکا، استریوزینگر، جکسون و روزا[32]، 1996). تیلور[33] (2006) پایایی این پرسشنامه را با روش آلفای کرونباخ 54/0 و روایی آن را مطلوب گزارش کرده است. در ایران نیز طالعی، طهماسیان و وفایی (1390) پایایی این مقیاس را با استفاده از آلفای کرونباخ 70/0 و روایی آن را مطلوب گزارش کردهاند. در این پژوهش نیز پایایی بهروش آلفای کرونباخ 77/0 به دست آمد.
برای اجرای پژوهش، معرفینامهای از دانشگاه اصفهان مبنیبر انجام پژوهش گرفته شد. سپس به مدیریت آموزش و پرورش استثنایی اصفهان و درنهایت به مدرسۀ باغچهبان واقع در شهرستان شهرضا مراجعه شد. پس از مراجعه به مدرسۀ باغچهبان و هماهنگی با مسئولین مدرسه، یک روز در هفته برای اجرای برنامه انتخاب شد. سپس بهروش نمونهگیری دردَسترس 20 نفر از مادران انتخاب شدند و بهصورت تصادفی در گروه آزمایش و کنترل جایگزین شدند. در ابتدای کار، جلسهای توجیهی برای مادران برگزار شد و مراحل مداخله برای آنها شرح داده شد. پس از آن، همۀ شرکتکنندگان پرسشنامۀ خودکارآمدی والدینی را تکمیل کردند. در مراحل اجرای پیشآزمون، پژوهشگر حضور داشت و ابهامات و سؤالات را برای والدین برطرف میکرد. سپس گروه آزمایش در برنامۀ سالهای شگفتانگیز شرکت کرد؛ ولی گروه کنترل در برنامۀ آموزشی رایج مدرسه شرکت داشت. برنامۀ سالهای شگفتانگیز طی 12 جلسۀ 90دقیقهای بهصورت هفتهای یک بار برگزار شد که محتوای آن بهتفکیکِ جلسات در جدول 1 ارائه شده است.
جدول 1. محتوای جلسات آموزش برنامۀ سالهای شگفتانگیز
جلسه |
هدف |
محتوا |
تکلیف |
1 |
مروری بر برنامۀ سالهای شگفتانگیز و اهداف آن. |
توجه به بهبود روابط والدین و والد ـکودک و اثر آن، واکنش مطلوب به مشکلات کودک، اقدام به رفع این مشکلات، جلوگیری از پیامدهای نامطلوب ناشی از آنها، تعیین وظایف والدین. |
تکمیل چکلیست راهکارها دربرابر رفتار کودکان. |
2 |
ویژگیهایی کودکان، نیازهای والدین و فرزندان، و انتظارات آنها از همدیگر. |
ویژگیهای دورۀ کودکی و اهمیت بازی و تخیل، توجه به نیازهای کودک (مانند محبت، امنیت و ابراز تواناییها)، نیاز کودک به توجه مثبت (تحسین) و اجتناب از توجه منفی (سرزنش)، بیان خوب یا بدبودن بعضی رفتارها و واکنشها، تواناییها و ناتوانیهای کودک، توجه به ابعاد اجتماعی، شناختی و هیجانی. |
ثبت توانمندیها و مشکلات کودک در ابعاد مختلف. |
3 |
سبکهای فرزندپروری، اننتخاب بهترین سبک و تلاش در این مسیر. |
معرفی انواع سبکهای فرزندپروری و تأثیر آنها بر کودک، قاطعیت دربرابر مشکلات، استفادهنکردن از تنبیه بدنی و پرخاشگری و پیامدهای آن، رعایت قوانین و وظایف در خانواده و انعطافپذیری. |
تعیین سبک فرزندپروری و مشکلات والدین. |
4 |
بازی با فرزند و دادن برخی مسئولیتها به او. |
آموزش مسئولیت به کودک، بازی با فرزند و تعیین زمان و مکان مناسب ، پیروی از قواعد و قوانین کودک، تعیین محدودیت در بازی برای کودک، اجتناب از امرونهیکردن در حین بازی، توجه به خلّاقیتهای کودک در بازی، پایاندادن به بازی |
تکمیل چکلیست مسئولیت و برنامۀ بازی والدـکودک. |
5 |
روشهای مناسب تشویق و تحسین و اهمیت آن. |
آموزش نحوۀ تحسین و تشویق و فواید آن، پیامدهای تحسیننکردن، اجتناب از تنبیه و انتقاد نامناسب، آموزش جملاتی به والدین بهمنظور تحسین فرزندشان. |
تکمیل چکلیست جملات تحسینآمیز. |
6 |
نحوۀ تقویت و ایجاد رفتار مطلوب. |
آموزش استفاده از انواع تقویتکنندهها، موارد استفادۀ آنها در موقعیتهای مناسب، آموزش استفاده از جدول امتیازبندی و اقتصاد ژتونی. |
تکمیل جدول امتیاز برای رفتار مناسب. |
7 |
تعیین قوانین روشن و واضح، اجرای قوانین. |
توضیح دربارۀ قواعد خانگی و نحوۀ اجرای آنها، رعایت قوانین خانگی، پیگیری مداوم و انعطاف در اجرای قوانین، نحوۀ برخورد مناسب درصورت اجرانشدن قوانین. |
تکمیل چکلیست اجرای قوانین. |
8 |
انواع تنبیه و کاربرد آن، روشهای کاهش رفتار نامطلوب. |
آموزش پیامدهای پرخاشگری و تنبیه، استفاده از راهکارهای مناسب و جایگزین تنبیه مثل بیتوجهی به رفتارهای نامناسب و محرومسازی، هماهنگی والدین در اجرای قوانین، اجرای نمونهای از روشهای تنبیهی با روش ایفای نقش. |
تکمیل چکلیست تنبیه و حذف موارد ناکارآمد. |
9 |
بهبود سازگاری، پیامدهای طبیعی و منطقی رفتارها. |
آموزش رفتار منطقی باتوجهبه پیامدهای طبیعی هر رفتار، تداوم در رفتارها، ثبات در اجرای پیامدهای منطقی هر رفتار باتوجهبه توان و ظرفیت کودک. |
تکمیل چکلیست رفتارهای مختلف. |
10
|
حل مسئله، مدلسازی از رفتارهای مطلوب، بررسی و شناسایی مشکل و راهحلها. |
بررسی واکنش کودکان درمقابل ناکامیها و پیامدهای منفی آن، آموزش مراحل پنجگانۀ حل مسئله (تعیین مسئله، راهحلهای ممکن، گزینش راهحل بهتر، اجرا و نتیجهگیری)، آموزش حل مسئلۀ اجتماعی، آزادبودن کودک در انتخاب راهحل بهتر و اجرای آن، اجتناب از مسخرهکردن، آموزش عملی ازطریق ایفای نقش. |
طرح و تمرین حل مسئله در خانه. |
11 |
تسلط بر خود، مهار افکار، واکنشهای هیجانی و راهبردهای کنترل استرس. |
آموزش نحوۀ مواجهه با افکار خودآیند منفی، بررسی چرخۀ افسردگی و خشم، استفاده از راهبردهای جایگزین و افکار مثبت، اجتناب از برچسبزدن، واکنش صحیح در هنگام عصبانیت، ایجاد فرصتهایی برای خود و توجه به تفریح و علایق شخصی. |
تکمیل چکلیست تسلط بر رفتار خود. |
12 |
بهبود تعامل، گوشدادن فعال، بیان احساسات و برخورد مناسب. |
آموزش مهارت گوشدادن و توجه به نیازهای کودک، انعکاس احساسات و بیان آنها، روشهای کنترل هیجان، ارتباط مؤثر والدین با هم و با فرزند، جمعبندی و اعلام پایان جلسات. |
تکمیل چکلیست مهارتهای ارتباطی. |
مبانی نظری برنامۀ آموزشی سالهای شگفتانگیز که مبتنیبر آموزش والدین بود، برگرفته از پژوهشهای وبستراستراتون و همکاران (2012)، محمدزاده و قمرانی (1396) و عاشوری و احمدیان (1397) است. مادران
طی این جلسات با آموزشهایی که دریافت کردند، با ویژگیها و نیازهای شناختی، هیجانی و رفتاری فرزندشان آشنا شدند. بهصورت کاربردی یاد گرفتند که چگونه با فرزندان خود رفتار کنند، بازخورد بدهند و درجهت کاهش مشکلات رفتاری آنها عمل کنند. در پایان جلسات آموزش، هر دو گروه دوباره پرسشنامۀ خودکارآمدی والدینی را بهعنوان پسآزمون تکمیل کردند. بهمنظور رعایت ملاحظات اخلاقی، از شرکتکنندگان رضایتنامۀ کتبی برای شرکت در پژوهش گرفته شد و آنها برای شرکت در جلسات آزاد بودند. اطلاعات حاصل از پژوهش محرمانه بود و بدون ذکر نام آزمودنیها استفاده شد. علاوهبراین، به اصول رازداری، حفظ اسرار آزمودنیها و رعایت حریم خصوصی آنها در طول پژوهش توجه شد. باتوجهبه اینکه ابتدا، هر دو گروه در پیشآزمون شرکت کردند و سپس مداخله در گروه آزمایش انجام شد و درنهایت هر دو گروه در پسآزمون شرکت کردند و فقط یک مداخله و یک متغیر وابسته به نام خودکارآمدی وجود داشت، از آزمون آماری تحلیل کوواریانس تکمتغیری استفاده شد تا اثر پیشآزمون هم تعدیل شود. درواقع، دادههای بهدستآمده از این دو موقعیت (پیشآزمون و پسآزمون) برای دو گروه با روش آماری تحلیل کواریانس تکمتغیری تحلیل شد. برای تحلیل دادهها از ویرایش 26 بستۀ آماری در علوم اجتماعی استفاده شد.
یافتهها
یافتههای جمعیتشناختی بیانگر آن بود که میانگین سن آزمودنیها و انحراف معیار آن بهترتیب در گروه آزمایش 20/39 و 20/7 و در گروه کنترل 60/36 و 10/9 است. نتایج آزمون آماری t نشان داد بین گروههای آزمایش و کنترل ازلحاظ متغیر سن تفاوت معناداری وجود ندارد (05/0<Sig )؛ بنابراین، اختلاف نمرههای خودکارآمدی آزمودنیها از اختلاف سن آنها ناشی نمیشود. شاخصهای توصیفی مربوط به متغیر پژوهش یعنی خودکارآمدی والدینی در گروه آزمایش و کنترل و نرمالیتی آنها در موقعیت پیشآزمون و پسآزمون در جدول 2 ارائه شده است.
جدول 2. شاخصهایتوصیفی متغیر خودکارآمدی والدینی
متغیر |
موقعیت |
گروه آزمایش |
گروه کنترل |
||||||
میانگین |
انحراف معیار |
آمارۀ شاپیرو ویلکز |
سطح معناداری |
میانگین |
انحراف معیار |
آمارۀ شاپیرو ویلکز |
سطح معناداری |
||
خودکارآمدی والدینی |
پیشآزمون |
10/35 |
42/11 |
91/0 |
29/0 |
30/39 |
06/13 |
94/0 |
55/0 |
پسآزمون |
90/47 |
52/7 |
98/0 |
99/0 |
80/39 |
22/7 |
77/0 |
08/0 |
میانگین و انحراف استاندارد نمرات پیشآزمون و پسآزمون متغیرهای پژوهش در گروههای آزمایش و کنترل در جدول 2 ارائه شده است. نرمالبودن توزیع دادهها با استفاده از آزمون آماری شاپیرو ویلکز تأیید شد (05/0P>). بهعلت وجود یک متغیر مستقل (برنامۀ سالهای شگفتانگیز) و وجود یک متغیر وابسته (خودکارآمدی) و همچنین تعدیل اثر پیشآزمون، از آزمون آماری تحلیل کوواریانس تکمتغیری استفاده شد. ابتدا مفروضۀ همگنی واریانس متغیر خودکارآمدی والدینی با آزمون لون بررسی شد که نتایج آن در جدول 3 ارائه شده است.
جدول 3. آزمون همگنی واریانس لون
آمارۀ F |
درجۀ آزادی بینگروهی |
درجۀ آزادی درونگروهی |
سطح معناداری |
55/4 |
1 |
18 |
47/0 |
براساس نتایج ارائهشده در جدول 3،آزمون لون بیانگر همگنی واریانسها در متغیر خودکارآمدی والدینی است. باتوجهبه اطلاعات این جدول سطح معناداری محاسبهشده از 05/0 بزرگتر است؛ پس فرض همگنی واریانسها برقرار است. مفروضۀ همگنی شیب رگرسیون نیز بیانگر آن است که تعامل بین گروه و پیشآزمون معنادار نیست؛ بنابراین، فرضیۀ همگنی شیبهای رگرسیون تأیید میشود. باتوجهبه اینکه همگنی واریانس گروهها و همگنی شیبهای رگرسیون تأیید شد و بین پیشآزمون و پسآزمون رابطۀ خطی وجود داشت، مفروضههای آزمون تحلیل کوواریانس تکمتغیری رعایت شده است و میتوان برای تعیین میزان اثربخشی برنامۀ سالهای شگفتانگیز بر خودکارآمدی والدینی مادران کودکان ناشنوا از تحلیل کوواریانس تکمتغیری استفاده کرد که نتایج آن در جدول 4 گزارش شده است.
جدول 4. نتایج تحلیل کوواریانس تکمتغیری
منابع تغییر |
مجموع مجذورات |
درجۀ آزادی |
میانگین مجذورات |
نسبت F |
سطح معناداری |
مجذور اتا |
توان آماری |
پیشآزمون |
56/570 |
1 |
56/570 |
77/23 |
0001/0 |
58/0 |
99/0 |
گروه |
84/486 |
1 |
84/486 |
28/20 |
0001/0 |
54/0 |
98/0 |
خطا |
93/407 |
17 |
99/23 |
|
|
|
|
کل |
55/1306 |
19 |
|
|
|
|
|
باتوجهبه نتایج جدول 4، گروه یا مداخله اثر معناداری بر نمرات پسآزمون خودکارآمدی والدینی دارد (0001/0P< و 28/20 F=). براساس مجذور اتا میتوان عنوان کرد که 54درصد تغییر در خودکارآمدی مادران کودکان ناشنوا بهعلت اثر آموزش برنامۀ سالهای شگفتانگیز بود.
بحث و نتیجهگیری
هدف پژوهش حاضر، تعیین میزان اثربخشی برنامۀ سالهای شگفتانگیز بر خودکارآمدی مادران کودکان ناشنوا بود. نتایج نشان داد آموزش برنامۀ سالهای شگفتانگیز بر خودکارآمدی مادران کودکان ناشنوا تأثیر زیادی دارد. نتیجۀ این پژوهش با یافتههای پژوهش هایس و همکاران (2020) دربارۀ تأثیر مثبت و معنادار برنامۀ سالهای شگفتانگیز بر افزایش خودکارآمدی آزمودنیها، پژوهش موسچیتیپیانا (2020) مبنیبر اثربخشی درخورِتوجه برنامۀ سالهای شگفتانگیز بر خودکارآمدی والدین کودکان با اختلال طیف اوتیسم و کودکان با مشکلات زبانی، پژوهش آلن و همکاران (2020) دربارۀ تأثیر برنامۀ سالهای شگفتانگیز بر ایجاد روابط مثبت، کنترل و بهکارگیری راهبردهایی برای ایجاد تعامل مثبت در والدین، پژوهش مورپت و همکاران (2017) دربارۀ تأثیر مثبت و معنادار آموزش برنامۀ سالهای شگفتانگیز به والدین کودکان پیشدبستانی در معرض خطر اختلال سلوک و کاهش مشکلات آنان و پژوهش گارسیا و تورک (2007) مبنیبر تأثیر مثبت آموزش برنامۀ سالهای شگفتانگیز بر بهبود مهارت والدگری والدین کودکان ناشنوا همسو است. علاوهبراین، یافتههای پژوهش حاضر با نتایج پژوهش عاشوری و احمدیان (1397) دربارۀ تأثیر آموزش برنامۀ سالهای شگفتانگیز بر تعامل، تعارض، نزدیکی و وابستگی مادرـکودک دارای اختلال رفتاری و پژوهش محمدزاده و قمرانی (1395) مبنیبر تأثیر درخورِتوجه آموزش برنامۀ سالهای شگفتانگیز بر مهارتهای اجتماعی، قاطعیت، خویشتنداری و همکاری در دانشآموزان کمتوان ذهنی همخوانی دارد.
در تبیین این یافته که آموزش برنامۀ سالهای شگفتانگیز بر خودکارآمدی مادران کودکان ناشنوا تأثیر زیادی دارد، میتوان عنوان کرد که خودکارآمدی مادران با مشارکت آنان برای حمایت از رشد زبان و تحول فرزند ناشنوای آنها ارتباط دارد. درحقیقت، افزایش آگاهی و دانش در مادران کودکان ناشنوا موجب بهبود تعامل مادر و کودک میشود. بههمینترتیب، خودکارآمدی والدینی که آموزشهای مناسب را دریافت میکنند و راه ارتباطی بهتری با فرزند خود مییابند، بیشتر میشود (گارسیا و تورک، 2007). ازسوی دیگر، آموزش برنامۀ سالهای شگفتانگیز این قابلیت را دارد که آگاهی و بهبود تعامل والد و کودک را افزایش دهد. پس، این برنامۀ آموزشی میتواند تأثیر مطلوبی بر خودکارآمدی والدینی داشته باشد (وبستراستراتون و رید، 2017). بهبیان دیگر، باتوجهبه اینکه برنامۀ سالهای شگفتانگیز برای کودکان با نیازهای ویژه ازجمله کودکان ناشنوا و والدین آنها کاربرد دارد، به ویژگیها و نیازهای آنها توجه میکند و شامل آموزش رفتارهای مطلوب و اجرای عملی آنها میشود. همچنین، والدین در چنین برنامهای با والدین دیگر که مشکلاتی شبیه آنها دارند، ارتباط پیدا میکنند؛ بنابراین، دور از انتظار نیست که خودکارآمدی آنها بیشتر شود.
برای تبیین دقیقتر نتایج پژوهش حاضر میتوان گفت هرچه کودکی مراحل رشد را با موفقیت بیشتری سپری کند و مادر بتواند در مسیر دستیابی فرزندش به اهداف مطلوب همراه او باشد، دربارۀ خودکارآمدی هم احساس بهتری خواهد داشت (بندورا، 1997). برنامۀ آموزش سالهای شگفتانگیز نیز باعث میشود تا والدین حس صلاحیت بیشتری دربارۀ خود داشته باشند. حس صلاحیت بیشتر را میتوان مترادف با خودکارآمدی دانست. باتوجهبه اینکه برنامۀ سالهای شگفتانگیز از نظریۀ رشد پیاژه و اینهلدر تأثیر پذیرفته است (وبستراستراتون و رید، 2017)، میتوان گفت این برنامه به این امر توجه دارد که کودک بتواند مراحل رشد را با موفقیت بیشتری سپری کند. همین امر موجب میشود تا مادر از آموزههایی که خود و فرزندش دریافت کرده است، بهنحو مؤثرتری بهره گیرد و از شرایط خانه و تربیتی خود رضایت بیشتری داشته باشد. افزایش رضایت مادر با افزایش حس صلاحیت و کفایت همراه است و خودکارآمدی بیشتر با ارتقای حس صلاحیت همراه است. همچنین، خودکارآمدی ارتباط مستقیمی با باورهای فرد دارد؛ بنابراین، به نظر میرسد آموزش برنامۀ سالهای شگفتانگیز شرایطی را برای مادران کودکان ناشنوا فراهم میکند تا به توانایی خود اعتماد بیشتری داشته باشند و درنتیجه سبب افزایش خودکارآمدی آنها میشود.
برنامۀ سالهای شگفتانگیز باعث تقویت حس مسئولیتپذیری، حل مسئلۀ اجتماعی و مشارکت در والدین میشود و شرایطی را فراهم میکند تا والدین مسئولیتپذیری، حل مسئله و مشارکت در فعالیتهای گروهی را در فرزند خود نیز تقویت کنند. علاوهبراین، برنامۀ یادشده ازطریق ارائۀ آموزشهای لازم در حوزۀ برقراری ارتباط، نیازسنجی و مدیریت رفتار باعث میشود والدین تأثیر مطلوبی بر فرزند خود بگذارند. همچنین، تغییرات مثبتی در رفتار والدین ایجاد میشود که چنین تغییراتی نیز تأثیر مطلوب و غیرمستقیمی بر رفتارهای کودک میگذارد. این چرخه باعث میشود تغییر رفتار در والدین شکل بگیرد و به بهبود خودکارآمدی آنها کمک کند.
ایجاد شرایط مطلوب برای اجرای هر پژوهشی بهدشواری فراهم میشود. در این پژوهش نیز محدودیتهایی وجود داشت. حجم نمونه در هر گروه ده نفر بود که نسبتاً اندک است. فرصت انجام آزمون پیگیری و بررسی نتایج در بلندمدت در محیط طبیعی فراهم نشد. این پژوهش در شهرستان شهرضا انجام شد و بهتر است تعمیم نتایج آن در سایر شهرها و استانها با احتیاط صورت گیرد. فقط مادران در این مداخله شرکت داشتند و پدران هیچ آموزشی دریافت نکردند. برای اثربخشی بیشتر و همسوشدن والدین در برخورد با فرزند، بهتر است هردو در برنامۀ مداخلاتی شرکت کنند؛ زیرا در عصر امروز تنها مادر عهدهدار تربیت فرزند نیست و پدران نیز در امر تربیت فرزندان و تعامل با آنها مؤثر هستند.
پیشنهاد میشود در پژوهشهای آتی، تأثیر برنامۀ سالهای شگفتانگیز بر خودکارآمدی مادران کودکان ناشنوا با نمونۀ بزرگتری بررسی شود. اثربخشی برنامۀ سالهای شگفتانگیز بر خودکارآمدی والدین (پدر و مادر) کودکان ناشنوا بررسی شود. این مداخله در سطح سایر شهرها و استانها و همچنین برای والدین سایر گروههای کودکان با نیازهای ویژه انجام گیرد. اثربخشی برنامۀ سالهای شگفتانگیز بر روی متغیرهای وابستۀ دیگری مانند تنظیم رفتاری هیجان، تابآوری، اضطراب، بهزیستی روانشناختی و انعطافپذیری روانشناختی انجام شود. اثربخشی برنامۀ سالهای شگفتانگیز با سایر مداخلات مناسب مانند آموزش مدیریت رفتار و فیلیالتراپی مقایسه شود. علاوهبراین، پیشنهاد میشود سازمانها، مراکز و مدارسی که با والدین کودکان ناشنوا در ارتباط هستند، برنامۀ سالهای شگفتانگیز را برای این والدین اجرا کنند تا بتوانند با آمادگی بیشتری با چالشهای همراه با پرورش کودک ناشنوا کنار بیایند یا این چالشها را برطرف کنند.
[1]. Kuhn & Curter
[2]. Bontinck & Warreyn & Meirsschaut & Roeyers
[3]. Cova, Rincón, Bustos, Streiner, King, Saldivia, & et al.
[4]. Deaf child
[5]. Hallahan, Kauffman, & Pullen
[6]. Vernon & Rhodes
[7]. Audina, Supardi & Salam
[8]. Terlektsi, Kreppner, Mahon, Worsfold & Kennedy
[9]. Howerton-Fox & Falk
[10]. Bontinck & Warreyn & Meirsschaut & Roeyers
[11]. Szarkowski & Brice
[12]. Self-efficacy
[13]. Zhou, Yin, Wang & Wang
[14]. Bandora
[15]. Rosenzweig
[16]. Sevigny & Loutzenhiser
[17]. Caldarera, Davidson, Vitiello & Baietto
[18]. Guimond, Wilcox & Lamorey
[19]. Incridible years program
[20]. Webster-Stratton & Reid
[21]. Cooper, Hobson & van Goozen
[22]. Zafar, Debowska & Boduszek
[23]. Leijten & Raaijmakers & Castro & Van den Ban & Matthys
[24]. Trillingsgaard & Trillingsgaard & Webster-Stratton
[25]. Hayes, Titheradge, Allen, Allwood, Byford, Edwards & et al.
[26]. Muschietti Piana
[27]. Allen & Hansford & Hayes, Allwood, Byford, Longdon & et.al
[28]. Leijten, Gardner, Landau, Harris, Mann, Hutchings & et al.
[29]. Morpeth, Blower, Tobin, Taylor, Bywater, Edwards & et al.
[30]. Garcia & Turk
[31]. Parenting self-efficacy questionnaire
[32]. Dumka, Steorzinger, Jackson & Roosa
[33]. Tylor