Authors
1 Ph. D. Student of Counseling, University of Isfahan, Isfahan, Iran
2 Associate Professor of Family Counseling, University of Isfahan, Isfahan, Iran
3 Professor of Family Counseling, University of Isfahan, Isfahan, Iran
Abstract
Keywords
خانواده نخستین هسته اجتماع و اساسیترین بنیان جوامع است که افراد هر اجتماعی در بستر آن رشد و نمو پیدا کرده، از آن طریق وارد جامعه میشوند. از جمله مظاهر زندگی اجتماعی انسان، وجود تعامل سازنده میان انسانها و برقرار بودن عشق به همنوع و ابراز صمیمیت[1] و همدلی به یکدیگر است (عدالتی و ردزوان[2]، 2010). ازدواج به عنوان عالیترین و مهمترین رسم اجتماعی برای دستیابی به نیازهای عاطفی افراد همواره مورد توجه بوده است. صمیمیت کلید داشتن ازدواجی موفق و منبع مهمی برای شادی، احساس معنا و رضایت زناشویی به شمار میرود (هلر و وود[3]، 2000؛ به نقل از: احمدی، 1384).
صمیمیت عبارت است از رابطه نزدیک، خودمانی و معمولاً محبتآمیز یا رابطهای عاشقانه و شخصی با فرد دیگری که مستلزم داشتن اطلاعات بسیار جزیی یا شناخت عمیق وی است (فرهنگ لغت رندمهاوس[4]؛ به نقل از باگاروزی[5]، 1387).
صمیمیت فرایندی تعاملی و شامل ابعادی مرتبط به هم است. محور این فرایند، شناخت، درک، پذیرش، همدلی با احساسات فرد دیگر، قدردانی و پذیرش دیدگاه اوست. صمیمیت مفهوم وسیعی است که میتواند از بحث درباره جزئیات زندگی تا افشای خصوصیترین احساسات را که کسی به راحتی در مورد آنها سخن نمیگوید، در بر بگیرد (بک[6]، 1382).
تنهاتن[7] (2007) هم صمیمیت را توانایی برقراری ارتباط با دیگری و بیان عواطف تعریف میکند و آن را حق مسلم و از حالتهای طبیعی انسان میداند (به نقل از: نصر اصفهانی، 1389).
همانگونه که ملاحظه میشود، در تعاریف گوناگون، اگر صمیمیت مترادف با یک ارتباط سالم نباشد، یکی از عوامل مهم در ایجاد و برقراری صمیمیت زناشویی محسوب میشود.
از سوی دیگر، ارتباط را به صورت پیامی که به شکل ارادی توسط فرستنده فرستاده میشود و متقابلاً به شکل ارادی توسط گیرنده پیام درک میشود، تعریف میکنند. بهترین شکل ارتباط، در میان اعضای خانواده شکل میگیرد. ارتباط زناشویی هم عبارت است از فرایند تبادل اطلاعات بهطور کلامی و غیرکلامی بین زوجین که شامل مهارتهایی برای تبادل الگوهای اطلاعات درون سیستم زناشویی است (گلادینگ[8]، 1386).
مهارتهای ارتباطی به منزله آن دسته از مهارتهایی هستند که به واسطه آنها افراد میتوانند درگیر تعاملهای بینفردی و فرایند ارتباط شوند؛ فرایندی که افراد در طی آن، اطلاعات، افکار و احساسات خود را از طریق مبادله کلامی و غیرکلامی با یکدیگر در میان میگذارند (بروکس و هیث[9]، 2004؛ به نقل از: یوسفی، 1385). این مهارتها مشتمل بر مهارتهای فرعی زیر است که اساس مهارتهای ارتباطی را تشکیل میدهد:
1ـ درک پیامهای کلامی و غیرکلامی: توانایی دریافت و ارسال پیامهای واضح ارتباطی که از آن به صورت مهارتهای درک پیام یاد میشود.
2ـ نظمدهی به هیجانها: بهطور خلاصه مقوله کنترل عواطف، ناظر به توان ابراز احساسات و کنترل آن و نیز کنارآمدن با عواطف دیگران است.
3ـ گوش دادن: گوش دادن، فرایند آموخته شده و پیچیده حسکردن، تفسیر، ارزیابی، ذخیرهسازی و پاسخدهی به پیامهای شفاهی است. گوش دادن مؤثر، فعالیتی است که گوینده را در انتقال منظور خویش یاری میکند و از طرفی، حالت دفاعی را در گوینده از بین میبرد.
4ـ بینش نسبت به فرایند ارتباط: توانایی درک چگونگی تأثیرگذاری در روابط اجتماعی و نیز توانایی فهم دیگران است که یکی دیگر از مهارتهای ارتباطی است.
5ـ قاطعیت در ارتباط: این مهارت ناظر به برخورداری از جسارت بدان حد است که فرد بتواند صرف نظر از واکنش عاطفی دیگران، سؤالها و ابهامات خود را بیان کند (حسینچاری و دلاورپور، 1385).
این مهارتها از چنان اهمیتی برخوردارند که نارسایی آنها میتواند با احساس تنهایی، افسردگی، حرمت خود پایین و عدم موفقیتهای تحصیلی و شغلی همراه باشد (ویلیامز و زادیرو[10]، 2004؛ سگرین[11]، 1998، اسپیتزبرگ[12]، 2003؛ به نقل از: یوسفی، 1385).
پیشرفت موفق در صمیمیت، به ارتباط مؤثر و خوب نیاز دارد. وقتی دو نفر خیلی راحت خود را در احساسات یکدیگر سهیم میدانند، افکار و عقاید خود را بدون هیچ ترسی و به دور از سوءتفاهم بیان میکنند و این شانس وجود دارد که آنها در روابطشان به صمیمیت دست یابند. ارتباط تنها و مؤثرترین شیوهای است که میتواند در رابطهای به صمیمیت عمق ببخشد؛ چه از طریق همسر و خانواده و چه از طریق دوستان باشد. اگر افراد برقرارکنندههای خوب ارتباط باشند، همه جنبههای زندگی آنها بهبود بخشیده میشود (نانسی[13]، 2007؛ به نقل از: حسینیان و همکاران، 1390). علاوه بر مبانی نظری، پژوهشهای متعددی در زمینه ارتباط صمیمیت زناشویی و مهارتهای ارتباطی انجام شده است که به برخی از آنها اشاره میشود:
گوردون[14] و دورانا (1999) در پژوهشی با عنوان «کاربرد مهارتهای ارتباطی صمیمانه» نشان دادند که این روش آموزشی ـ روانی باعث کاهش اضطراب، افزایش سازگاری، افزایش رضایت و صمیمیت زناشویی شده است. وارینگ و کلون[15] (2006) در پژوهشی با عنوان صمیمیت زناشویی و خودافشایی نشان دادند که خودافشایی یکی از پیشبینیکنندههای قوی صمیمیت زناشویی است؛ تا جاییکه بیش از 50 درصد واریانس حداقل چهار بعد از صمیمیت زناشویی توسط خودافشایی هر یک از همسران تعیین میشود. الکساندر و همکاران[16] (2008) نیز عوامل پیشبینیکننده صمیمت زناشویی را خودافشایی و پاسخهای همدلانه تعیین کردند.
آوری و همکاران[17] (1980) هم دریافتند که زوجهای گروه غنیسازی ارتباط، نسبت به گروه بهبود گفتگو، در بیپردهگویی، همدلی و صمیمیت افزایش بیشتری نشان دادهاند.
فلوریان و همکاران[18] (2013) هم دریافتند زوجین شکایتکننده نسبت به زوجین سرزنشگر صمیمیت بالاتری را تجربه میکنند.
با توجه به آنچه گذشت، داشتن مهارتهای ارتباطی یکی از پیشبینیکنندههای قوی برای صمیمیت زناشویی محسوب میشود. بنابراین، پژوهش حاضر به بررسی رابطه بین مهارتهای ارتباطی و صمیمیت زناشویی پرداخته است.
فرضیههای پژوهش
1ـ مهارت قاطعیت در کلام، صمیمیت زناشویی را پیشبینی میکند.
2ـ مهارت بینش نسبت به فرایند ارتباط، صمیمیت زناشویی را پیشبینی میکند.
3ـ مهارت درک پیام کلامی و غیرکلامی، صمیمیت زناشویی را پیشبینی میکند.
4ـ مهارت کنترل عواطف، صمیمیت زناشویی را پیشبینی میکند.
5ـ مهارت گوش دادن، صمیمیت زناشویی را پیشبینی میکند.
6ـ مهارتهای ارتباطی در مجموع صمیمیت زناشوئی را پیشبینی میکنند.
7ـ مدل پیشنهادی با دادهها برازش دارد.
روش پژوهش
پژوهش حاضر از نوع همبستگی و جامعه آماری شامل همه زوجین شهر اصفهان در سال 1392 بود. نمونه مورد نظر به روش تصادفی خوشهای چندمرحلهای انتخاب شد. در ابتدا تعداد 400 عدد پرسشنامه به 200 زوج از افراد نمونه داده شد که تعداد 388 نفر (194 زوج) که 96 درصد کل پرسشنامهها را شامل میشدند، به صورت کامل عودت داده شد؛ اما در تجزیه و تحلیل آماری چهار مورد به عنوان داده پرت به صورت خودکار حذف شدند و در نهایت، 384 پرسشنامه (192جفت) تجزیه و تحلیل شدند. نمرههای آزمودنیها در هر مقیاس به صورت جمع نمره زن و شوهر در نظر گرفته شد. ابزارهای پژوهشی استفاده شده، عبارتند از:
1ـ پرسشنامه صمیمیت زناشویی: به منظور اندازهگیری میزان صمیمیت زناشویی از پرسشنامه صمیمیت زوجین اولیاء (1385) استفاده شد.این پرسشنامه مشتمل بر 85 سؤال و مقیاس آن طیف لیکرت است و در 9 بعد صمیمیت زناشویی را میسنجد. به منظور تعیین روایی محتوایی، از نظر پنج تن از متخصصان مشاوره دانشکده علوم تربیتی دانشگاه اصفهان و برای تعیین روایی سؤالات، از روش همبستگی هر سؤال با نمره کل آزمون استفاده شده است. به منظور بررسی روایی همزمان پرسشنامه صمیمیت زناشویی از مقیاس صمیمیت تامپسون و واکر[19] (1983) استفاده شد. نتایج نشان داد که همبستگی بین آزمون صمیمیت زناشویی و مقیاس تامپسون و واکر برابر 92/0 بوده است که در سطح 01/0 معنادار است (01/0 ≥P، 92/0= r).
برای تعیین پایایی آن از آلفای کرونباخ استفاده شده که آلفای کرونباخ کل آزمون 58/98 محاسبه شده است. همچنین، مقدار آلفای کرونباخ در پژوهش حاضر، 33/97 بود. بنابراین، پرسشنامه از پایایی مناسب برخوردار است. نمره فرد در این آزمون از طریق جمع نمرههای گزینهها به دست میآید. نحوه نمرهگذاری هر گزینه بهصورت (همیشه = 4، گاهی اوقات = 3، بهندرت = 2 و اصلاً = 1) است. در سؤالات با نمرهگذاری معکوس این ترتیب به صورت وارونه است.
بنابراین، حداقل نمره 85 و حداکثر آن 340 است. هر چه فرد نمره بیشتری کسب کند، نشاندهنده صمیمیت زناشویی بیشتر اوست.
2ـ پرسشنامه مهارتهای ارتباطی: این آزمون را کوئیندام در سال 2001 برای سنجش مهارتهای ارتباطی در بزرگسالان ابداع کرده است و دارای 34 عبارت است که مهارتهای ارتباطی را توصیف میکنند. این پرسشنامه توسط جرابک (2004) برای سنجش مهارتهای ارتباطی زوجین به کار گرفته شد. مهارتهای ارتباطی فرعی که در این مقیاس بررسی میشوند، شامل پنج مهارت گوش دادن، توانایی دریافت و ارسال پیام، بینش نسبت به فرایند ارتباط، کنترل عاطفی و ارتباط توأم با قاطعیت هستند (حسینچاری و فداکار، 1384). اعتبار این پرسشنامه در ایران در پژوهش حسینچاری و فداکار (1384) با استفاده از روش آلفای کرونباخ برای نمره کل آزمون برابر 71/0 گزارش شده است.
در پژوهش یوسفی (1385) نیز که بر روی 131 دانشجو که شامل 76 نفر مرد و 35 نفر زن بودند، مقدار این ضریب برابر با 81/0 به دست آمد. همچنین، در پژوهش حاضر مقدار 86/0 برای نمره کل آزمون برای اعتبار این پرسشنامه به دست آمد.
مقدار آلفای کرونباخ برای پنج خردهمقیاس پرسشنامه مذکور در پژوهش حاضر به این ترتیب به دست آمد: گوش دادن 51/0، توانایی دریافت و ارسال پیام 65/0، بینش نسبت به فرایند ارتباط 63/0، کنترل عاطفی 71/0 و ارتباط توأم با قاطعیت 58/0. برای تکمیل این پرسشنامه لازم است پاسخگو هر گویه را بخواند و سپس میزان انطباق وضعیت خود را با محتوای آن بر روی طیف لیکرت پنج درجهای از 1 (برای هرگز) تا 5 (برای همیشه) مشخص کند؛ بدین سان، دامنه نمره محتمل برای هر فرد بین 34 تا 170 خواهد بود.
ابزار تجزیه و تحلیل: برای تجزیه و تحلیل دادههای گردآوری شده از آمار استنباطی (ضریب همبستگی پیرسون و رگرسیون گام به گام) و سپس از مدل معادله ساختاری برای برازش مدل مهارتهای ارتباطی و صمیمیت زناشویی استفاده شد. همچنین، به منظور تجزیه و تحلیل دادهها، از نرمافزارهای SPSS و AMOS استفاده شد.
یافتههای پژوهش
به منظور بررسی رابطه بین مهارتهای ارتباطی زوجین و صمیمیت زناشویی از تحلیل همبستگی پیرسون استفاده شد.
جدول 1. ضرایبهمبستگی مهارتهای ارتباطی زوجین و صمیمیت زناشویی
|
متغیر پیشبین متغیر ملاک |
قاطعیت |
بینش |
درک پیام |
کنترل عواطف |
گوش دادن |
|
صمیمیت زناشویی |
29/0 |
27/0 |
55/0 |
52/0 |
23/0 |
|
معناداری آماری |
04/0 |
02/0 |
0001/0 |
0001/0 |
02/0 |
نتایج آزمون همبستگی در جدول (1) نشان میدهد که مهارتهای درک پیام و کنترل عواطف به ترتیب بیشترین مقدار همبستگی با صمیمیت زناشویی را دارند (به ترتیب 55/0=r، 52/0=r).
همانطور که جدول (1) نشان میدهد، همه مهارتهای ارتباطی با متغیر ملاک دارای همبستگی معنادار هستند؛ زیرا در مراتب بعدی سه مهارت قاطعیت در کلام، بینش نسبت به فرایند ارتباط و گوش دادن هم دارای ضرایب معناداری هستند (به ترتیب 29/0=r، 27/0=r، 23/0=r، 05/0>P). به این ترتیب هر پنج مهارت ارتباطی مورد آزمون با صمیمیت زناشویی رابطه دارند.
با توجه به معنادار بودن ضرایب همبستگی بین مهارتهای ارتباطی و صمیمیت زناشویی میتوان از رگرسیون گام به گام استفاده کرد. نتایج حاصل، در جدول (2) گزارش شده است.
جدول 2. نتایج تحلیل رگرسیون به منظور تبیین صمیمیت زناشویی به واسطه مهارتهای ارتباطی
|
متغیر ملاک |
R |
R2 |
تغییرات R2 |
معناداری آماری |
|
|
درک پیام |
58/0 |
34/0 |
346/0 |
34/0 |
0001/0 |
|
کنترل عواطف |
63/0 |
40/0 |
225/0 |
06/0 |
0001/0 |
|
قاطعیت در کلام |
66/0 |
44/0 |
215/0 |
04/0 |
002/0 |
|
بینش به فرایند ارتباط |
68/0 |
46/0 |
118/0 |
02/0 |
004/0 |
با توجه به نتایج گزارش شده در جدول (2)، از بین مهارتهای ارتباطی، مهارت گوش دادن نتوانست صمیمیت زناشویی را بهطور معناداری پیشبینی کند (05/0<P). بنابراین، مهارت فوق نتوانست سهمی در پیشبینی صمیمیت زناشویی داشته باشد و فرضیه 5 تأیید نشد؛ اما در مورد سایر مهارتهای ارتباطی (درک پیام، کنترل عواطف، قاطعیت در کلام و بینش نسبت به فرایند ارتباط) پیشبینی صمیمیت زناشویی دارای معناداری آماری است و به ترتیب، هر کدام از این مهارتها بهطور جداگانه توانستند به ترتیب 34 درصد، 6 درصد، 4 درصد و 2 درصد صمیمیت زناشویی را پیشبینی کنند (05/0>P).
بنابراین، فرضیههای 1، 2، 3 و 4 تأیید شدند. با توجه به مطالب فوق در مورد فرضیه 6 میتوان گفت که چهار مهارت ارتباطی که در پیشبینی صمیمیت زناشویی دارای معناداری آماری هستند، در مجموع توانستند 46 درصد صمیمیت زناشویی را پیشبینی کنند.
شکل 1. نمودار مدل مسیر تأثیرگذاری مهارتهای ارتباطی زوجین بر صمیمیت زناشویی
همانطور که مدل ارائه شده در شکل (1) که با استفاده از نرمافزار AMOS بهدست آمده است، نشان میدهد، با احتساب خطای اندازهگیری، مهارتهای ارتباطی زناشویی در مجموع 46 درصد واریانس صمیمیت زناشویی را پیشبینی کردهاند.
چنانچه ملاحظه میشود، از بین پنج مهارت ارتباطی، مهارت گوش دادن نتوانست صمیمیت زناشویی را پیشبینی کند. بنابراین، مدلی که بهترین برازش را با دادهها فراهم کرد، مدلی است که در آن گوش دادن اثر معناداری روی صمیمیت زناشویی نداشت؛ در نتیجه، از مدل حذف شد، بنابراین، فرضیه 5 تأیید نشد.
جدول 3. نتایج شاخصهای برازش مدل پیشبین صمیمیت زناشویی به واسطه مهارتهای ارتباطی زوجین
|
شماره شکل مدل |
شاخصهای برازش |
شاخصهای تطبیقی یا نسبی |
شاخصهای مقتصد |
||||||
|
|
Chi-squire/df |
معناداری آماری |
NFI |
CFI |
RFI |
IFI |
TLI |
RMSEA |
|
|
حد مجاز |
کمتر 5 |
05/0≤ |
90/0≤ |
90/0≤ |
90/0≤ |
90/0≤ |
90/0≤ |
08/0≥ |
|
|
مشاهده شده |
91/2 |
09/0 |
99/0 |
99/0 |
87/0 |
99/0 |
91/0 |
07/0 |
|
همانطور که نتایج جدول (3) نشان میدهد، مدل ارائه شده در شکل (1)، از برازش مناسبی با دادههای جمعآوری شده در این پژوهش برخوردار بوده است. بر اساس نتایج جدول، مقادیر شاخصهای نیکویی برازشIFI ،NFI ، CFI و TLI این مدل بالاتر از 9/0 و قابل قبول است؛ اما مقدار شاخص RFI کمتر از 9/0 و غیرقابل قبول است.
همچنین، براساس نتایج جدول فوق، مدل بهدست آمده به میزان کافی صرفهجویانه است (08/0≥RMSEA). شاخصهای ارائه شده در جدول (3) نشان میدهند که مدل ارائه شده در این پژوهش با دادهها برازش دارد، بنابراین، فرضیه 7 پژوهش تأیید شد.
نتیجهگیری
هدف از پژوهش حاضر بررسی رابطه ساختاری بین مهارتهای ارتباطی و صمیمیت زناشویی بود.
براساس نتایج بهدست آمده از همبستگی و رگرسیون گام به گام در این پژوهش، مهارتهای ارتباطی به عنوان یکی از عواملی پیشبینیکننده صمیمیت زناشویی است که در مجموع 46 درصد از صمیمیت زناشویی را تبیین و پیشبینی کرد.
نتایج این پژوهش با نتایج پژوهشهای آوری و همکاران (1980)، گوردون و دورانا (1999)، الکساندر و همکاران (2008) و وارینگ و کلون (2006) مبنی بر اینکه مهارتهای ارتباطی به عنوان پیشبینیکننده قوی برای صمیمیت زناشویی و مؤلفه شکلگیری آن است، همسوست. البته پژوهشهای مورد مطالعه مهارتهای ارتباطی را بیشتر شامل خودافشایی و پاسخ همدلانه دانستهاند؛ اما در میان پژوهشهای مورد مطالعه، پژوهشی مبنی بر اینکه هر یک از مهارتهای ارتباطی شامل: گوش دادن، درک پیام، کنترل عواطف، قاطعیت در کلام و بینش نسبت به فرایند ارتباط به عنوان عوامل پیشبینیکننده صمیمیت زناشویی باشند، یافت نشد.
براساس مبانی نظری، صمیمیت زناشویی نتیجه افشای مسائل صمیمانه و در میانگذاشتن تجارب صمیمانه است. ارتباط تنها و مؤثرترین شیوهای است که میتواند در رابطهای به صمیمیت عمق ببخشد. اگر افراد برقرارکنندههای خوب ارتباط باشند، همه جنبههای زندگی آنها بهبود بخشیده میشود (نانسی، 2007؛ به نقل از: حسینیان و همکاران، 1389).
نانسی (2007) آموزش ارتباط را مؤثرترین شیوه صمیمیت بخشیدن به روابط زناشویی میداند؛ چون عمق صمیمیتی که زوجها در روابطشان ایجاد میکنند، به توانایی آنها برای انتقال روشن، صریح و مؤثر افکار، احساسات، نیازها، خواستهها و آرزوهایشان بستگی دارد (باگاروزی، 1387). ارتباط خوب، صمیمیت عمیقی ایجاد میکند؛ در حالی که ارتباط بد، تعهد و نکات مثبت رابطه را از بین میبرد (هالفورد[20]، 1387). نولر و گاتری[21] (1989؛ به نقل از: نظری و همکاران، 1388) مطرح کردهاند که ارتباط در ازدواج مهم است؛ زیرا روابط بهطور اساسی در ارتباط بین زن و شوهر وجود دارد.
زوجهایی که ارتباط مؤثر برقرار میکنند و رابطه صمیمانه دارند، از توانایی لازم برای تصدیق یکدیگر، گوش دادن و پاسخهای غیرتدافعی به نیازهای همسر خود و تمرکز بر مسائل موجود در هنگام بروز سوء تفاهمها و احساسات منفی برخوردارند (لاور[22]، 2005). بسیاری از زوجهایی که به خاطر وجود مشکلات صمیمیت در روابطشان به مشاور مراجعه میکنند، اغلب ارتباط ضعیف را به عنوان دلیل اصلی مشکلاتشان ذکر مینمایند (دبرا و آرتور[23]، 2004).
پیشنهادها
رابطه قوی بین مهارتهای ارتباطی با صمیمیت زناشویی و سهم 46 درصدی این مهارتها در تبیین صمیمیت زناشویی براساس مدل معادله ساختاری آن، سبب میشود که زوجین و مشاوران خانواده و روانشناسان بتوانند از نتایج این پژوهش استفاده کنند. همچنین، پیشنهاد میشود نتایج پژوهش حاضر در برگزاری کارگاههای آموزش مهارتهای ارتباطی و برنامههای غنیسازی ارتباط در روابط زوجین برای همسرانی که مشکل ارتباطی دارند و یا برای همسران بدون مشکل و دختران و پسران در آستانه ازدواج استفاده شود.
[1] Intimacy
[2] Edalate & Redzuan
[3] Heller & Wood
[4] The Random House Dictionary
[5] Bagarozzi
[6] Beck
[7] Tenhouten
[8] Gladding
[9] Brooks & Heath
[10] Williams & Zadiro
[11] Segrin
[12] Spitzberg
[13] Nancy
[14] Gordon
[15] Waring & Chelune
[16] Alexander etal
[17] Avery etal
[18] Florian etal
[19] Thompson & Walker
[20] Hallford
[21] Guthri
[22] Lower
[23] Debra & Arthur
)